A Chenve Khom

Thli an tu a,
Thawngaleivir an sìk.
- Hosea 8:7

Hla phuoktuin, “A chenve khom an hril zo nawh” a lo ti ang khan Manipur ngirhmun hi ei hriet rawn po leh ei hriet tlawmzie ei hriet rawn ting chauh a lo nih. A suol dàn inthùkzie le a siet dàn inrilzie hi mihriem tronga hril suok zo thei mei mei chi khom a lo ni awm nawh. Hieng ang khopa Setan bu khuor inthùkna hi zong chet chet in la, khawvelah hmun dang tam kher naw nih. India rambung laia State kawrap an hril laia a hmatawnga thrang rop hlak Laloodom (Bihar) ngei khom hi Manipur le hrilkhì chun fâi vurin ei hmu el a nih.

Ka u Liensel naupa Lalvarmawi, Assam Regiment-a sipai thrang lai chu Kashmir-ah a thi leiin, February 20, 2007 khan Srinagar-a inthokin Delhi-ah a ruong an hung phur thlàk a, a tûkah a ruong chu kan nupain an khuo Khawmawi tieng kan phur tung a. Delhi tlângah DHWA thruoituhai le membar-haiin ropui tak le inzaum taka an lo tuom mawi hnungin, Imphal êrpawtah sipaihaiin mawi tak le khûn takin Guard of Honour an lo pêk bok a. Kan naupain a phû bak daih ditsakna le chawimawina a hang dong el hi a ropuiin mak khom kan ti hiel a. Chawimawi tlâk lo chawimawitu Pathien le unauhai po po chungah kan lawm takzet a nih. Siet tuok châng hin ei hnam zepuia ei suong tak tlawmngaina hi a tak ngeia ei la kengkaw tlatzie a’n lang hlak a, lawm a umin hieng ang thil hlu neitu hi hnam vangnei tak ei lo nih. Ei hnam nun sukhoitu le umzie inneitirtu chu ei khûkpui rak sakhuo gospel nêk hmanin ei khawtlang gospel (social gospel) tlawmngaina hi a lo ni lem hman khom a hoi.

Imphal kan vuong lut tawma thil dang po nêka ka lung suknatu chu hi phairuom chikte hluotuhai mitdelna hi a nih. Vuongnaa inthokin ei zuk thlìr a, a phai zawl thratna lai tak lampui infetira khuo an siem tlat leiin, in hmun dingin phaizawl lo hmun thra ni tinin an nêk chèp deu deu a, an ram nei sun chu a ni têlin a chîn tiel tiel bok a. An chal an nàl ràng hman poi ei ti nâk lai, an ram zawl nei sun an hang suosam dàn hi chu, ngaituona pangngai put tu khomin a ngaina an hriet bik ka ring nawh. An chal nàl ràng chu olsam taka nuoi bo el thei a na, phaizawl lo hmun thra in hmuna an inchangtir ruok hi chu nuoi bo el thei chi a ni nawh. An lo hmunhai in hmuna an inchangtir vong pha leh, ieng am faa hring an tum am ning a ta? Kilometer sangthum dana mi Punjab bufai maw?

Kum sawmli liem dai taa D.M.College-a kan kai laia inthok tah khan hieng mihai mizie hi ka en chet chet a, a ngaina tak hriet harsa ka tih. An lungril a hrât a, lekha an thiem thei èm êm a, engineering, medicine le law tieng lem chu hmun hrang hranga an kainaa khom vai tlimpui lai a thiem pawl ni phâk hiel an nih. Làm le lemchang (Dance & Drama) tieng lem chu, an zeina zawng ni ding a na, khawvel hrieta hmingthang phàk an nih. An hmêl khom a thra a, sa fa lohai pangti lem hi chu a fâi inthieng a, a mawi tawk chara invuok fukin an ngo-hâng bok a. Inkhèl (games & sports) tieng khom hming nei khopa ruolban an nih.

Amiruokchu, an pieng suol dan le an pieng fûk dan hi a’n bûk tawk amanih aw, ti dingin a um. An var dan le an mawk dan bûk inla, a ieng am a rik lem ding ti hi insêlna tham tling a tih. Phairuom chikte rek, tlangramin a huol vel vonga khawsa an ni lei amani ding, Esop tienamia dîl chiktereka utrok um an hril ang el khan, hi ruom chiktereka hin an insan puom ve rak el khom a hoi khop el. Chongkor mit put ang elin, an khaw nghat a tawi a nih ti chu phaizawl chikte an nei sun in hmuna hmang trêp trêp an tum hin a sukchieng khopin ka hriet. Ram an hmangai thu an hril vung rak a, ram san ding intiin silai le ramriek pawl khom tam tak an insiem a, sienkhom an chêngna ram tak ruok chu suosàm le fàk ram an tum ngat ngat thung a nih. Phai leilet tawk buoi loa khaw siemna ding tlâng thrut inhoi le thengthaw an nei thrat êm êm vei leh leilet hmuna chèng tràl trâl an tum tlat hin hmathlîr le hisap an nei nawzie a tar lang hlein ka hriet. Hmathlîr an nei a ni khomin, chu chu bûi mei nêk daia tawi niin a’n lang. Ram enkoltu ding sorkar hlak chu mi dang dai sorkar an sawn amani ding, a chîn taka inthoka a lien tak chenin sorkar sum hrim hrim chu fanghma dawng fâka fàk hmang an tum ngat ngat seng a nih. Khuongbai tienami angin mani le mani taksa an infàk ngat ngat a, a tawpa an beng thoi ding chu anni lu bok a nih ti an hriet dêr nawh.

Hienga mani insukchimit, mani lu inbeng hi Saptrong chun ‘self annihilation’ an tih. Chu chu Manipur phàia chênghai sakhuo zui pakhat chu a nih. Tlawma ngirhmun neihai sakhuo tak chu Saptronga Three W’s an ti, wealth (sum), wine (zû) le women (nuhmei) a inhnel a nih. An hnot hmasa tak chu suma hausakna a na, chu chu an nei phaa an hmangna tak chu zû le nuhmeiah a nih. Sorkara hmasawnna sum zaa sawmsari vel an hui lutna Manipur phairuoma hmasawnna hnuhma hmu ding a tlawm èm êm san laia pakhat chu a hmangna dinga a fê tlat naw lei a nih. Anni rawi hluo khuo hrim hrim chu a’n thrang dàn hi a thrûin a muong a nih.

Mak ka ti pakhat chu, zu dawnpui tlâk mi an vâng èm êm hi a nih. Mi pangngai le fel fû fua ngaihai khom hi zu no hni an tlâk charin vokin an inchang nghal a, no thum an tlàk hnung lem chun ramhuoiah an inchang vong ta’m a ni aw! ti dingin khopin an um a, zamaw ngotin an inpawt a, a boruok a thûkin a thu vut vut el a nih. Mihaiin fîm taka zu no doma ram thratna ding an hril tlàng laiin, eini rawi chun ram sietna ding hmangruoah ei inchangtir lem hlauh a nih. Mi mizie indik tak hriet nuom chun a hriet dan kawitan pakhat chu zu no dompui a nih.

Hnam tin le hmun tina khawsahaiin mizie le nungchang tum tum ei nei a, chu chu ei khawsakna ngirhmun le ei kawl le kienga khawsahai nunphung ei lak lut lei a ni bakah inthuk taka ei ngaituona le ei nun khaltu chu ei sakhuo a ni nuom khop el. Mihriem hi ieng anga mawl ei ni lai khom sakhaw nei naw ei um naw a, thing le lung le thilsiemhai bea intran vong ei nih. A hnungah hnam var lemhai sakhuo lo hmu suok chu hnam hnufuol lem haiin ei hung phun pei a, chuonga mi ‘saphun’ chu khawvel fe hmang a nih. Manipur phaimihai khomin Hindu sakhuo an lo zui a, eini rawiin Kristien sakhuo ei zui ve thung a. Hindu sakhuo zuituhai le sakhuo dang zuituhai danglamna ruok chu namen lo a nih. Kristien amanih Muslim sakhuo zuitu chun a sakhuo zuia zirtirna thu kha a pom leiin a ring dan a thlak a, sienkhom hnam a ninaa a ngirhmun kha ieng khom a tawk buoi nawh. Hindu sakhuo zuitu ruok chun a zui chara inthokin hi sakhuo hnuoia chi-hnam (caste) pali-Brahmin, Kshatriya, Vaisya & Sudra- pakhata a lut a ngai a, chu chun a hnam nina kha a thlakpek top el a nih. Chu chia inthrena chu Hindu sakhuo inthlungna bul a ni tlat leiin Hindu ni ding chun ring dana chauh ni loin mani hnama inthoka inpem suok daih a ngai.

Hi hi Hindu sakhuoa inpêmhai danglamna chu a nih. Manipur phaimihai khom Hindu sakhuoa an inpêm charin an histawri hêm danglam an tum a. An lal Pamheiba hun laia Bengali thiempu (Vaishnava preacher) Shanti Das Goswami chun Manipur hi tien lai Mahabharata hun laia lo um tah le an pathien Arjuna a hang inzin trumin an Rengpa Chitrabhanu naunu nei sun Chitrangada leh nau pasal Babrubahana an nei hman thu dam a hrilpek leiin Mongoloid thla ni zing kha Aryan thlaah an insui lut a, an lalhai chanchin khom Isu pieng lai huna inthokin an hung sui thar a. Aryan thlaa an insui lut si chun an hnam nina tak hnawl a ngai a, chu inhlemna changa chun voisun chen hin an la awk a nih. An awk a nih ti an hriet hnung khomin sakhuonain a chel tâng tlat leiin thaw ngaina tak an hriet naw ni takin a’n lang. India ramin zalenna a hung hmu hnungin an nina an lo hnawl hnunga kir nawk ngaina a um naw leiin, tribal ta dinga sorkara hamthratna tam tak khom dong thei loin, Hindu nawlpui lai zêlin an um a. Sienkhom an ram an suoksan pha, an hmêl put dana inthokin an Hindu chanpuihaiin Aryan thla an ni nawzie chu hmai ruol loin an lo hriet si a, anni in ngai anga mi dangin an lo pom nawzie an hmuin an lung a hnûr a, sienkhom an intang ta tlat bok si. Anni hi Manipura hnam inhmang (lost tribe) hmasa tak an ni a, a dottu chu Mizo-Israel inti, sertan thar pawl hi an nih.

Hi thil hi ei zuk hrilna san chu, an hnam nunah kakhawk thra lo a hau èm lei a nih. Mihriemin ieng sakhuo khom ei zui thei. Chu chu ei ditthlangnaa innghat a nih. Amiruokchu, hnam ei nina ruok chu chi-zunga (genetic trait) inthlung a ni leiin mani nuom thua thlàk danglam thut thei a ni nawh. Hindu amanih Kristien amanih ka ni leiin ka hmêl le piengzie a danglam thut thei nawh. Kristien ka ni leia Sap (mingo) thla ni dinga ka’n ngai chun keima le keima inhlem mei mei ka ni a, tu khomin mingo nia ka lo inngaina chu takah mi pompui naw ni hai. Hindu sakhuo ka zui a, an sa ka phun leia Mongoloid thla ni si kha Aryan thlaa ka’n ngai chun mi nuizatbûr chauh hlawng ka tih. Vaak ni si, ârawn chang ton ang ni bok ka tih. Hi inhlèmna khura Manipur phaimihai an intàng lei hi ni naw nim, theina nasa tak nei hnam ni si, hienga khuongbai nungchang insìra an buoi mup mup el hi. Tu hnam am mani thu le hla neihai hum a, sukhmasawn zuol pei dinga thrang nasa tak làk neka mani nei ta sahai khom chokchawrawi a, phûm hmang tum ang ziezanga hawrop thar siem a, a bula inthoka tran thra tum an um hlak a? Tu hnamin am mani librari inpui, hnam ro sie khawmna in an raw hmang hlak a? Tu hnamin am mani phaizawl nei sun, mani inchawmna dinga an hnukpui chu in hmun dingin an thret hmang hlak a?

Hienga Sana-leipak ti hiela ko, sienkhom pucca-leipaka siem trêp tumna lungril hin an kawl le kienga chêng tlângmihai a kài zap a, anni nêk nèka hluora khawsa tum ei tam tah. Tuithraphai hi hei fang unla, Muolvaiphei le Saikot inkar phei hi hei en tu, bildingin a sip zo ding a ni tah. Hmarveng phei hi hei en tu, bilding hmêl se tak takin a hluo sip zo tah. Tuithrapui kam pheia zu tla thla a, in bawltuhai hi tu hai am an na? Mani ram thratna lai pukka bildinga inchangtir phèt tumtu pawl, hnam mitdel ruol tla khawm an nih. Lamka College phei saw hei en tu, Rengkai khuo leh inmatin, lo hmun thra po po in hmunin a hluo sip zo tah. Ieng leia tlâng thrut phei inhoi, khaw siemna dinga duthusama thra baw loa leilet hmun hluo phêt ei tum am a na? Ei sungah tulûm a lût naw chun, thim le var thlier thei khopa lungril put si chun, ieng leiin am hieng thil hi thaw a, mani rìnga inrêk hlum ei tum am a na?

Ei chawlol dan inrilzie hi ei hang sui chet chet chun, ha hîpa ei hril fe ei ti khom hin, a chenve chenve khom ei lo hril zo naw lem a lo nih. Hi hi a khulâng khàngna dinga a hmawr ei hang phor lang met a na, vêl nawkah ei la lût chilh tak tak ding a nih.

(April 14, 2007 Delhi)