A Chenve Khom - 2

Manipur ka sir nuhnung tak chu kum 2004 khan a nih. Ka lo tum dan chun, Baibul (Delhi Version) sut dinga buotsai mêk hi lekhabua sut thei dinga March 2007 sung rem fel vong a, April-May sung India hmar-sak ram sira inzin a nih. Ieng leh khaw leh February thla tawp tienga Manipur inthlang an zo fel hma chun Manipur sir ka tum naw hrim hrim a. Hi hun hi ka thil hmu pei naw tawp, vok le ui le âr anga mihriem an inchang hun, Belzebub le a rawihaiin kum nga dana vok bu le ar bu an pek hun a ni leiin, chu hun chu pumpel ka tum hràm hrâm a nih.

Inthlanga vote ka thlak nuhnung tak chu 1967 khan a nih. Chuong lai chun vote inthlàkpèk hi um tran tah tho sien khom dannaranin voters’ list-a um, sienkhom a thlâk thei lo le thlâk hman lohai vote chauh kha an thlàkpek a, mania vote thlàk dinga fehai khan chu mani vote tak tak kan la thlàk tlângpui. Hieng hun lai khom hin hnam threnkhat chun verther an insuo tran ta a, um lo an inumtir a, mithihai an inthotir a, kum tling lo khom kum an inchawm hlèntir duoi duoi a, pieng lo an inpiengtir treuh bok a. Genesis bung khatnaa Pathienin thil a’n umtir zung zung ang deuh khan, kha sin kha Manipur hmun threnkhata chu Belzebub-in a chalai ve thung a, “Um raw se” a ti ang ang khan a sipai ruolin an thaw el niin a’n lang. Chu thil inkaizap pei chun ‘schoolless teachers’ ei tihai khom hi an hung um ta pei a nih. Manipur hi a um um lona, a um lo umna ram; a thei khom thei lona, a thei naw khom theina ram a nih. Ei hriet rawn po leh ei hriet nawzie ei hriet tran chauh a nih.

Amiruokchu, chu ram, Belzebub inlalna ram chu ka pieng le murna ram a ni tlat bok si. Hnawl nuom lang khom ka hnawl thei thil a ni nawh. Hun sanapui chu ka thua invir a ni naw a, ka her kir thei bok nawh. Chu Belzebub inlalna hnuoia um ka piengna Pherzawl khuo chu ka nuom thuin ka phawi hmang thei nawh. Hla siemtu Suma angin,

Aw, kan siengna ramin a zir ta nawh,
Muongna le lawmna zong lang khom,
Hmu naw ningah; a hmun a’n nawh,
Ka Lal Krista ram a’n naw leiin

tiin sùn le zàn mitthli hul loin trap khom ni lang, ka pieng le murna ram chu ka thlak thei nawh. Ringna le inzom, sakhaw thil ang a ni nawh. John Bunyan tienami zieka Kristien inzin ang khan, ringna le inzom thil chauh ni sien chu, hi Bohmangna Ram hi suoksanin Himna Ram tieng inpemsan daih tàng ka tih. Taksa rama khom inpèmsan thei a ni a, Delhi tlanga ka’n pèmsanna khom kum tam a ni tah. Amiruokchu, ka bul intranna, ka aidentiti (identity) inthlungna a ni tlat leiin, chu bung le châng chu ka hnawl thei naw a, chu bung le châng thrang lo chun vàn laia tla ang, aidentiti nei lo ka ni ding a nih.

Chu ram, taksaa ka’n pemsan tah, sienkhom mang rama ka la lèng rawnna tak chu ka tum nêka inhmain, kan insunga vangduoina kan tuok leiin, February 21, 2007 khan kan nupain kan chuong lut nawk tah a nih. ‘Sakei triin sakei a tuok’ ti ang deuh khan, tuok ka nuom naw tawp, Manipura inthlang an tran hma ni hniah kan hang nang a. Hi hun hi a zuolkai hun, Belzebub rawihaiin insûm kâr nei lo le inren thrak loa an vok le arhai an hrâi hun chu a nih. Meiteihaiin ‘châk koba’ an ti ang deua nìna inchùtuhaiin ui le ar le vok le kêl anga an ngaihai châk zawng tak an thawpek hun, phing hmul inkhat rak khopa sum le pai le sa, hmepok le chârtanga an dit tawka an hrai puom hun a nih. Zu dawn mihai ta ding khomin, hi hun hi a mimira an hnienghnàr hun, Kana khuoa inneinaa thranghai nêk daia an tlai hun a nih. An zu sukpungtu khom Isu ni ta loin thimna lal Belzebub a nih. Hi hun hi a ram phêka an inzor hun, a daw hrât hràtin nawchizor man an intèl rawn hun a nih. Chu nawchizorna man intêltuhai lai chun kohran le an thiempuhai khom an fihlìm bik nawh.

Imphal erpawt kan tlung chun ruong hmuok dinga Khawmawi le a sè vèla inthoka hunghai leh kan intuok a. An lo um indar leiin mi tlawmte chauh ni dinga ka ngai kha an lo tam khop el a. Erpawt tuola an thil zorna dawra thei tui (softdrinks) a um um chu laa sem dingin kan rawihai ka hril a, cheng sangli man vel an sem a. Chu chun a hmuoka hunghai tamzie ka hriet chauh a nih. Chuonga an tamna san pakhat chu, election-a kandidet po poin motor pakhat seng an hung thaw lei a ni thu an mi hril chu tie! Inzakum ka ti èm êm a, ka lung a sa zok bok a. “Ieng leia ei vangduoi tuok chu vote zongna dinga an lo hmang am a na? Ieng leia nangni khomin chu chu phalpêk a, in lo inzor hrim hrim am a na? Einin motor ei làk thei naw leh mani motor-a hung thei thei chauh hung el ding annawm” tiin ka rawihai chu ka suosal a. ‘Khawbung a la ti ta deuh deuh’ ti ang khan, anni hlak chun kandidet-haiin motor an hung tir seng chu inti theina takah an la lak nawk nghal! Ka ngaidan chu ngaidan invêtthlak le thringah an bel lem daih a nih.

Hi ka rama ka ngai, ka pieng le murna ram, Belzebub inlalna rama hin kei chu mikhuol, ningkhong hre lo, ngaidan thring chel le kengkaw tum mi-a ngai ka lo ni tah. Invêt biling khom ni loa, “Ka sunghai tu am an na?” tia an lo sak vet hi kong khata chu a lo indik letling niin ka zuk hriet a. Hi Belzebub inlalna ram Manipur, sum hnotna leia mi tin mi tang kong hrang hranga an inzorna rama hin, an thaw dan anga nung ve lo ta ding chun, “Ka sunghai tu am an na?” ti hi hla thunona hmang lo thei lo a lo ni tah khom a hoi de aw! Belzebub rawihaiin kum nga dana an vok le ar an hraina hmuna hin suol hi suol a ni ta naw a, thra khom thra a ni chuong bok nawh. Inkhawm zàta, “Thlèmnaah mi thruoi lut naw la” tia insam ziehai intlansiekna tak chu hlèprûk theina ngirhmuna inhlangkai tum niin a’n lang ta tlat el hi thil beidongum tak a nih. Ei khawsakzie enin, mi che theia ei ngai chu hlêpru thei, mi chàua ei ngai chu hlêpru nuom lo a ni ta si leiin, ei trongtrai hla khom hi Setan tieng nghain, “Thlèmnaa chun mi thruoi lut hràm rawh” tia thlàk a awm ta lem an naw maw? Ei sin dit tak chu hlèprûk theina ngirhmuna um a nih. Belzebub rawihai chun inthlang hi chuong ang ngirhmuna inhlàng kai theina kawitan chu niin an ngai.

Chuong chu a ni si chun Paulan, rorêltuhai thu awi ding a nizie, Pathien ruot loin rorêtu an um thei nawzie le rorêltuhai dodal chu Pathien ruot dodal a ni thu le thil dang a hrilhai (Rom 13:1-7) hi Manipur le inzomin hmang thei a ni ding? A ni si chun indik lo taka silai le sum fai lo hmanga tling, a taka tling si lohai hi Pathien ruot an ni thei ding am a ni? Chuong chu a ni si chun ieng leiin am kawrapson ei ti hi a pung naw ding? Paula ngei khom a hun laia rorêltuhai thupek neka a ring, hemde Isu thu a awi lem leia Rome chen chen a thubuoi hril dinga fe a ni naw am a ni? Hieng zawnahai le zawna dangdai tak tak inzawt ding a tam. Chuleiin, Paulan hi thu a hrilna san bul le bal hi hriet fie a ngai. Pathien ruot, rorêltu a tihai hi tuhai am an na? Indikna lampui petsan a, tharum, silai le sum tha hratna hmanga inlalna changhai hi chu an ni naw top. Pathien ruot ni nêkin, Belzebub-in hmangruoa hmang dinga a chawm thauhai an nih.

Mithi kan vui zo tukah inthlang ni chu a hung tlung ta ngei a. Khawmawihai vote thlakna hmun ding Polling Booth chu Bethel-a um a ni a, Churachandpur-Imphal lamlienin hi khuo pahnihai hi a daidan a, sienkhom khaw phêk khata um ang vong ang an nih. Kan naupa H.T.Vela ina tlung kan ni a, anni chun zîng tieng vote an hang thlak a. Chu hnunga thlak dinga tihai chu Khawmawi khuo, in 160 chuong le vote thrahnem tawk tak umna a nih. Hmar hnama inthoka kandidet pakhat Lalthralien an ti chu a um ve leiin Khawmawihai po po chun ama chu vote ngei dinga ngaina a um a. Chu chu a ni lai zingin, khawtlang thruoituhai chun helpawl pakhata inthokin vauna thu an dong zing bok a. “Congress Party kandidet-in vote zaa sawmriet a hmu naw chun a maw tuor in tih” ti chu an vauna thu a nih. Chuleiin, a khuoin an phawklek a, vote an thlak thei ding le ding naw chu an thil indon tuo rawn tak a nih.

Vote thlak zoa Vela a hung kira a mi hril chu hieng ang hin a nih. Polling Booth sungah mi pakhat, mobile chawi a um a, chu chun puo tienga an hotuhai a biek a, vote thlak an sukbuoi ta ding le ding naw thu Thado trongin a hei indon zing a. Chuong lai chun Khawmawi mihai chu an la hung intlar hman naw leiin buoina um loin a fe tluong pei a. Khawmawihai an hung intlar charin hel pawlhaiin an hung hnot dar a, sipai diuti an um treua chu ieng khom an thaw nawh. Chuonga an hung hnot zàm ta si lei chun vote thlâk thei lo dingin an inngai a, an rêngin thlak naw law law a, DC kuomah ripawt pek a, a thara inthlangna nei a, Khawmawi khuoa ngei Polling Booth sie dinga nor chu thrain an hriet a.

Chawhnung dar hni velah, ka u Lienselhai ina u le nau mi hung râltuhai le kan lengkhawm lai chun, vote thlak thei ni taa an hung hril leiin ka u Liensel naupa Lalrodik hai rawi chu vote thlak dingin an hang fe a. Sienkhom, helpawl haiin ama le naupang pakhat chu an lo man a, an kèm (camp) tieng an thruoi a, “Khawmawihaiin vote in thlak chun kan that ding a nih” tiin mobile hmangin an hung vau zing a. An thruoipa Lalrodik hi Kashmira thipa Lalvarmawi chunga mi a ni a. Iemani chen chu a zawnin kan nauhai lu pahnih sûn el thei ngirhmunah kan um a, ngaituona a fe hla khop el. Kei hang inthok a, helpawlhai chu hang hrawk ding ka ti leh, an mi phal bok si nawh. Hieng ramhuoihai hi mi tinin ei tri tlon leiin an huongtau deu deu a nih ti hi tlâng hriet a nih. Thi huoma takna le indikna kengkaw ngam le phur suok ngam ei um ta naw leiin mi suol an huoisàr a, an pawng deu deu a nih. Ei huoina chu suma inzor le khêl hril chauh a nih.

Kum 2006 khan hma lak dan ding hril tlâng dingin Delhi tlàngah hnam thruoituhai laia mi iemani zat an hung thlàk a, inpawl tlàngna an neina a threnah ka thrang ve a. Hnam tam lem haiin tlangmihai an mi hnawchèpna laka inhumhimna zong dan ding le chu ngirhmun chu suol suok a poimawzie khom voi tam hril tlàngna a um a. Tlangmihai, abikin Churachandpur biela mihai ngirhmun siem nghet a trulzie dam, chu ding chun inthuruol taka pawl khat hnuoia hnam tin insuikhawm a poimawzie dam le chu chu thaw ding chun hnam sipai tieng khom insuikhawmna thra tak an nei a truilzie hril a ni bok a. Thil pakhat, chieng êm èma ka la hriet zing chu, kum 2007 a Manipur Assembly inthlang zo a ni hma chun ramhnuoi sipaihai lai insuikhawmna thu hril a remchang naw thu an hril seng chu a nih. Chu chun ei ngirhmun a hril fie chieng hlein ka hriet a, ka beidongna pakhat a ni bok.

Hi an thil hril hi trongkam pangngaiin a umzie hang hril fie tum inla. “Keini ralthuom chawi pawl hi nawchizor vong kan ni a, kan inzor rûnpui hun chu inthlang hun lai a ni a, kan thlang tling tling chu kan mamaw châng poa kan poisa bawm ding an nih. Chuleiin, kan inzor hun a tlung hma hin chu insuikhawm chu thil thei ni naw nih” an tì ang tluk a nih. Kei chun zapa le thup nei loin, “Chuong chu a ni si chun, kum nga dan zàtah inthlang a um bok si a, inzor man hlak a pung deu deu bakah a hlawk zuol deu deu bok si a, chatuonin insuikhawm hun chu a um naw ding a ni chu tie maw?” ka ti rèk a.

Tuta kan inzin truma inthlang laia thil um dan ka hang hmu chieng zuol chun ka lung himawna kha a lo indikzie ka namnghet a. Ei ram buoina bul po poa a kaikuongpa chu pawlitisian ei tihai hi an lo ni chieng khop el. Helpawl hung tamna bul khom anni thil thaw indik lo ra suok a nih ti naw thei a ni nawh. Mipui rongbawltu dinga thlang ni siin mipui chan ai po po an ban thlakpek a, mipui chu vok le âr ang chauha enin, kum nga danah voi khat, inthlang tawmin vokbu pe dingin an bielah an hung trawk a. Hmun tam takah an vok le âra an ngaihai khan an lo theinghil hman a, a thren lungawi loin an lo hel a, thiem takin an bu pek chu an fak miel miel a, sienkhom an vote chuong nawh. Entirna thra tak chu Tipaimukh Biel a nih. Pawlitisianhaiin him lema tu laia an hriet chu silai chawi pawl le zawlpuon inzawn a nih. Chuleiin, nawchizora mi siemtuhai hi mipui le kohranin hnawl nachang ei hriet chauh khom ni loa hnawl ngamna lungril ei nei pha leh fel takin mipui aiaw thlang thei chauh ei ta, mipui aiaw tak tak ei thlang pha chun ram le hnam hmasawnna hi a tak takin ei dong thei chauh ding a nih. Hrietna dinga na nei chun ngaithlain ngaituo ngun raw se.

(April 21, 2007 Delhi)