A Chenve Khom - 3

Sierkop dangdai
Manipur dangdaina tam tak laia pakhat chu: thil mak hi thil mak lo le thil mak lo hi thil mak a nìna hi a nih. Dàn anga thilthaw hrim hrim chu thilmaka ngai a ni vong a, dàn lo anga thilthaw ruok chu thil mak loa ngai a ni el chauh bâkah thil ni dàn ding ang hrima ngai a nih. Inthlang dàn ding dànpuiin a phùt ang thlapa tling chu thil mak le thil thei lo ang tluka ngaina a um. Tling ding chun inthlang dàn po po a langa zawm a, a tak taka ruok chu bawsiet vong a nih. Hi tlingna formula hi Manipur sierkopa chok chun 1+1=2 ni loin 1+1=3 a nih. Chun, thiemna le tlinna leia sin hmu tum chu Manipur sierkop chun 1+1=0 a nih. Thiemna le tlinna nei lo khoma thamna leh sin a zong ruok chun 1+1=3 a hung ni dai el a nih. A sum del rik dàn zirin sin ruok lo khom zong le hmu thei a nih. Chuong ang sin phuokfawm siem theitu chu Belzebub-in rawi machek a hau. Chuleiin, ‘Manipur mihai chun sierkop an thiem’ an lo tì hlak hi Setan sierkop an thiem dàn hi a lo dangdai bok hrim a nih.

Thil siemna faktawri le sum lamna hnàr thra a um naw leiin a ram sum hnâr tak chu sorkar laipuia inthoka thrangpuina sum hung lut a nih. Chu vadung hnâra bawmpui daw theihai chu thuneina insang cheltuhai an ni leiin le chu ngirhmun tlung theina lampui chu inthlang a ni tlat leiin, Manipur pawlitiks chu inthlanga intran a na, inthlanga bok a tawp a, chu inkâr chu sum zong ngat ngat a ni el. A san chu, sumin thuneina ngirhmunah mi a hlàngkai thei a, thuneina ngirhmun cheltuhaiin chel zing an nuom chun sum an siem a ngai. Chu thil pahni inpawthuo biek chu Manipur sakhuo pakhatna a nih. Mipui ditthlangna, thuneina le rorêlna (democracy) ei ti vet hi Manipura chu mang rama um a nih. Mipuiin an dit an thlang thei naw a, thuneina an nei naw a, rorêltu an ni thei bok nawh. Iengkim rèltu chu SUM a nih.

Khaw lai hmuna khom sum hi a poimaw a, sum neihai chun thil an thaw thei. Sienkhom, ram changkang ei tihai hrim hrima poimaw tak chu sum ni loin sum siemtu a mihriem chênghai an ni lem. Manipura ruok chu sum a poimaw tak. Sum nei chun thaw thei naw a um naw tluk a nih. Hlutna an inkhïna le bùkna chu sum a nih. Sum nei phot chun a thra khom a thra, a thra naw khom a thra. An Pathien chu SUM a nih. An SETAN khom SUMTAN a nih. Hi sum hnâr chalai theina lampui pakhat chu silai hmanga thuneina intrawmpui a ni leiin, Manipura helpawl an suok rawn hi thil mak ni loin thil um lo thei lo a ni hrim a nih. Pawlitisianhai le helpawl zawlpuon inzawn (politician-underground nexus) hi a thlung khawmtu chu SUM a nih. Nawchi an inzortuo le inchawktuo runpui hun, “Ka ruong huot hmasa la, i ruong khom huotpek vèng ka ti che” tia ‘biethu’ an inhlàn hun chu inthlang hun a nih. Chu hun pangzatum tak chu a nih Churachandpur-a kan hang tong ve chu.

Inthlang rizal an puong ni February 26, 2007 khan Churachandpur-ah mi kan ding trul zuolhai kan sir bakah zan tieng Rev. Edwin Darsanglur, Reformed Presbyterian Church Executive Secretary in, Beaulaland-ah zanbu kan fak a. An tuol tieng Pu Luoia Hmar in chu Pu Chaltonlien Amaw-in election office-a a hmang leiin a tuolzawl sipin ama le a rawihai, tam tak chu Hmar Biela inthoka hung hai chun lung inphu dep depin, sienkhom tling chu bel sûng sa ang deua ngaiin, inthlang rizal an nghak a. An bul ela chun tling lawmna ding harmei a khu tung hlut hlut bok a. A vok le âr anga a ngai nia an hril, kum tam thring bor bora thim hnuoia inthrunghai chu hnienghnâr taka a zu chawm tlai hle nia an hril leiin le a khingpuihai, thuneina thleng kîl ve phak loa kum tam inthrung hil tahai chun bu tuirîl chaua an chawm ve thei nia an hril bok leiin, sumin thu a hril ding a ni chun, tling chu zing nisa hung suok ding anga inkhêl loa ngai thei a ni hrim a nih. Rizal a hung suok zet chun, a sè vel hmun tinah ‘Halelui’ ri inring hle sien khom Pu Luoia in chu trêk deng angin a khu lui a, chu zo zet chun chêpchêp vuok thlak angin a rê duk a, ri um sun chu thingpui bèl le sa bêl intlok ri a ni el awm.

Sielmat panna Chiengkawn vadung kama fam tah Pu Ngurdinglien ina ruok chu Bethlehem daia berampuhai kuoma inlâr vàntirko kha a hung trum ve hiel am a ni ding ti khopin lawmna rî a thangkhawk a. A thren chun lawmna mitthli leh “Pathien hi chu a lo um takzet a nih” tiin zângkhuo inbungbutirtu nia an ngai Pathien an inpak a. Chuonghai chu Pu Lalsanglur Sanate le a rawihai an nih. Ama hi inthlang hmasak khoma tling zet, tling nawk lo, dangchar taluoa tui ei hang dawn tawm lai, ei bau tlung hman loa an mi ben buokpek ang deuh hi a ni a. Chu tui an ben buokpêk chu kum nga sûng zet lei inhil bor bora a thlîr tah bakah, a tling hmasaka thuneina thlengpui kîl dinga a hang ot ve chara a thlêngpui a leta an hung inkhuppek thop kha a ni ve a. A hang tling el chu lawm naw ruol ding a ni naw hrim a nih.

A tling an hriet charin mi tam tak chu lawmpuina chibai bûk dingin an fe a, a bûk zoa hung kìr nawk khom tam tak ka’n tuokpui a. “I zu chibai an ta? Kei chu ka zu chibai dêr an tah” tia mi hril le “I zu chibai an ta? Thaw, zu chibai ei tiu” tia mi fiel an kat nuk el. Kei chun, “Ei ram tienga inthlangnaa tling hrim hrimhai lawmpuina chibai bûk amanih lawmpuina thu thon amanih hi ka thaw tah nawna kum sawm le panga chuong a ni tah. An inthlang dàn le an tling tawl dàn hi hril sep a tam a. A tam tak lem hi chu Belzebub kut hmanga tling khom an hoi a. Chuleiin, hieng ang inthlanga tlinghai lawmpuina chibai bùk hi ka bànsan an tah” ti chu ka donna a ni vong.

Chu thu hril tâka chun, hang hril sap met inla. Inthlang hmasaka Pu Chaltonlien Amaw a tling naw zeta a tling nawk trum, thla iemani zat hnungah Delhi Hmar Christian Fellowship chawibiek inkhawmah kan inhmu a. A tling truma lawmpuina thu ka thon ve naw kha mak a tiin a lo ngaimaw deu amani ding, ka chibai hnungin, “Lawmpuina thu khom i mi hung thon nuom ve si nawa” tiin fiemthu titakin a mi ti a. Kei chun, “Nangni rawi inthlanga in tling dàn hi hang lawmpui chi le chi naw ka hriet tah naw leiin lawmpuina thu ka thon tah nawna a sawt tah” tiin ka don a. A hnunga ka ngaituoin, ka donna kha mak a ti ka zuk ring thar a. Amiruokchu, ka ngirhmun tlang taka ka hril chu a ngai thiem le thiem naw chu ama thuah ka sie a. Chu ka ngaidan chu kengkaw-in Pu Lalsanglur Sanate khom chu a pä ka ruol thra le a nu kan tunu ni sien khom lawmpuina chibai ka bûk bik nawh. Chuong ang char chun anni rawi hi poitipuina chibai khom ka bûk tah ngai bok nawh. Ditsakna chibai ruok chu ka hau a, ieng lai khomin, tu ta ding khomin, ka ren hrim hrim nawh.

Thil mak pahnih
Tuithraphai pienhmang hi en vang vang inla, Tuithrapui sak tieng nêkin thlang tieng hi khaw siemna dinga khuonu ruot ni lemin a’n lang. A san chu Tuithrapui sak tieng hrim hrim chu phai iemani ruol a thruoi ti lo chu tlângin a zom nghal a, khuo hang remna ding tlâng lawi thra a um naw tluk a nih. Thlang tieng ruok chu tlâng lawi inhoi tak, tlâng thruta muol zam insawn thla, khuo hang siemna dinga duthusam a tam. Chu chu Manipur phai ruoma hrim hrim hin a ram pienhmang a ni deu vong a nih.

Chuong chu a ni laiin, 1911-a eini rawiin Tuithraphai ei hung lut tran khan Tuithrapui thlang tieng baw loin sak tieng ei baw a, Khawpuibung, Saikot, Muolvaiphei, Saidan le Ngurte le a hnungah Thenmuol le Muolbem khuohai ei hung indin a. Ei en veng veng chun, Tuithrapui sak tienga khuo rêng rèng chu a lawilèn a remchang naw lei amani ding, Tuithrapui thlang tienga khuohai nèkin an inthrang hrat naw lem dai a nih. Chuong khuohai laia pakhat chu February 5, 1941-a ka puhai khaw hluo tran Saidan a nih. Kha hma khan chu Tuileluong le Kàngzàm tlâng zam phei hi ramsa tamna a na, sai khom an tam èm êm a, chuleiin hieng lai hnaia khuo an hung siem tam tak hin hming bulah ‘Sai’ ti hmangin, Saidan, Saikot, Saikul, Saipum, Saiton le a dang dang an hung put tah a nih.

Saidan chu ‘sai an dangna’ a nih. ‘Pindan/Daidan’ tia ‘dan’ ti ria lam ding a ni lai zingin, hun a hung sawt a, tu hin chu ‘Saidàn’ chu ‘Saidán’ tiin ei lam ta lem tlat a nih. Saidan hi Pherzawla inthoka an khaw hung sàt a ni a. A mi chèng a tam lem hi Pherzawl khaw suok an ni leiin an trong dàn le hoiher-ah Pherzawl nungchang an lak nasa hle a, Pherzawl II ti thei a nih. Saidana inthoka Pherzawl mihai bokin khaw thar an sàt nawk pei chu Khawmawi a na, chu khom chu Pherzawl III ti thei a ni bok. Ngaithlain en veng veng la, Pherzawl, Saidan le Khawmawi (Pherzawl I, II & III) hai Hmar trong hmang le an khawsak phung hi pawi kawm thin ang thrap a nih. Hmar tronga thu le hla thra zaa sawmnga vel ding hi hieng khuo pathuma inthoka suok a ni el thei.

Ka hril tum tak chu Saidan khuo a nih. Hi khuo hi Churachandpur khawpuia inthoka lunga dèng phak deuthawa hnai, thlai ra le hna thon suok rawnna pawl tak ni phâk khopa sin an thaw inrimna khuo ni bok si hi a’n thrang hràt naw èm êm a. In an tam ang huin sikul thra an nei thei dèr naw a, eini laia misawnari thon suok rawn tak khuo nia hril ni siin kohranah ngirhmun poimaw chel an um naw a, sorkar hmun pèng ofis a ieng khom a um naw bok. A mihriem chenghai khawsak le lungril put hmang a’n hnuoi a, anni le anni inpumbilin, naupang tê tèin nuhmei pasal an nei a, nau an inkawi zil zel a. Chuong an nauhai hmabak chu pik tak a ni. Ieng leia hi khuo hi hienga a thruonthrù am a na? ti hi ka sir zata ka zawna indon, sienkhom a donna ka hriet mumal si lo a nih. A san pakhat nia ka hriet chu thruoitu thra an nei naw lei a nih. A san pahninaa ka hriet chu lampui thra an nei naw lei le motor a lut thei naw lei a nih.

Khawvel um sung motor lien lut thei lo ding hiela ngai Saidan khuo khan tuta truma ka sir chun leilak thra tak a lo nei tah bakah Tuithrapui leilak chen pucca road a lo tlung tah chu tie! Isaac Lalmalsawm Intoate dam lai khan Saidan leilak an bawl lai thlalak a mi hung thon a, tak tak sawn harsa ka ti a, tu hin chu mit ngeia ka hmu tah bakah ke ngeiin ka hraw ve tah a nih. A hung thawtu nia an hril chu an MLA, Manipur Assembly-a Speaker ni hlak T.N.Haokip a nih. Chu chu eini rawi makna chu a nih. Delhi tlànga inthoka mipui hmasawnna dinga sum an hung pekhai vote zongna malama lo hmang hlawktuhai khan anni thawpek angin an hril tlat hlak a nih. Chu chu mipui khomin an lo awi nuom el hlak niin a’n lang. Sorkar hi a neitu chu mipui an ni a, sorkar sum chu mipui sum a na, chu chu an thratna dinga hmang dinga an rongbawltu dinga siehlaw an thlanghai chu MLA/MP ei tihai hi an nih. Hi thu dik hi ram hmasawn le changkanga chu an hriet chieng leiin mipuiin aiawtu dinga an thlanghai hi indik takin an sor hrim a nih. Eini lai chu a letling chie a nih.

A ieng khom chu ni sien, Saidan-in leilak thra a nei hrim hrim hi thil mak a tling. A thawtua an hril khom inthlang khan a tling nawk hrim a nih, ieng leia tling am a na ti ruok chu thu dang ni sien. Chu chu a ni lai zingin, Tuiruong leilak, kum tam liem taa a bieltu MLA-in zer huom tla rak khopa bawl zo el dinga a hril kha iem a chang ta a? Manga bek chu leilak hraw dam chu ei lo um khiet ta naw maw? Vathru le chongzong fùk theina bèk hrui an kei zam hman am aw? A bawlna dinga an sum sangson hlak chun ‘Rengreng vadung’ tlung daih ta ding a na maw!

Thil mak pahnina chu Khawmawia thil tlung a nih. Khawmawi ka sir nuhnung tak chu 2004 kha a nih. Chuong lai chun Khawmawi khuo chu Khawmawi a la ni vong zing. Hi khuo hi hmar tieng Muolnuom ram naw chu hang zauh lien ngaina um ta loa inhnaw bit a ni a, khaw chikte ngai ni sien khom in 160 chuong umna a nih. An lal hi a khaw sâttu Darlienkhum Intoate naupa, a pa a thi hnunga hung thlaktu a nih. Solomon nauhai ang deua mani pahai lalna suklientu le zauhtu ni nêka suktlarantu lem a hoi khop el. Thuvar 31:4-7 a lalin a thaw lo dinga a hril po po kha a letlinga bawsetu a ni leiin, a khuohaiin a lalna inzahai sien khom a khawsak danin inzà a phur tlat naw leiin harsatna an nei a. A lalna chauh hrie, a mawphurna ruok chu hre lo le phur zo loa ngai an tam a. Hi hin a khaw sung boruok a sukhnok a, hu lum a siem bok a.

Chuonga boruok a fe lai chun hi khuo muongum tak ni hlak hi Thangsang pawl Hmar National Army (HNA) intihai pawl hung lutin insaisangna takah an hung hmang a, buoina tam tak a suok a. Anni laia tawrot le mi hrawk hràta hrilhai kha an lalpa laibung ruol deu vong an lo ni bok leh, a khuo le tuihaiin ngaizawng naw pha zuolnan an nei a. Hieng neu neu le mi mala inhriet thiem nawna boruok bâkah nìna chel nuom, mi vara inngai, sienkhom ringna tienga petek le inhmang threnkhat le sipai bâng, ‘Thura baw rawh” tia baw el pawl, a vâr khom an hotuhaiin a dum an ti chun a dum ti tlat dinga an lungril kum tam an lo chai vèt tah mi tlawmte, helpawl threnkhat le inbiek pawna nei thra ni awma inhrilhai chun thu hung phierin, an thu hnèhai po kha khaw thara indang tumin hmâ an làk a, an khaw hmingah ‘Ramthar’ an inbùk a. Kotthlêr pakhata in threnkhat chu ‘Khawmawi’-ah an la um zing laiin a thren chu ‘Ramthar’ an hung inti a, a por chu nasa tak a nih. Hi hi thil mak pahnina, sienkhom tirdakum tak el chu a nih.

Lungvar le ningkhong hrehaiin, thil thaw thei ding chun a lien lema ram hrang hrang khom insuikhawm dàn an zong laia khaw chîterek khom lo invaw dar a, chîn zuol lema interek tumna lungril nei hang poi inthukzie khom infuina thu ka hrilnaah ka hril sa nghe nghe a. Interek nêkin, Saidan le Khawmawi hman hi inkopin khaw khatah insung khawmhai sien, Town Council le aiawtu inthlangna chi hrang hrangah mi ngai poimaw tham an hung ni bâkah sorkarah thil an hnì pha ngaisak tlâkah an hung ngai dingzie thuhai khom entirna pein ka hril a, sienkhom vok hmaa lunghlu pei an ti ang chauh a ni ka ring. Chìn tum zinga hmasawn tum bok chu thil inaihal a nih. Eini laia ei hripui pakhat chu interekna lungril hi a ni a, hi bawia inthoka ei intàl suok vat naw chun a tu hnam khom hi a dam khawsuok ding ei um nawh. “Lota nuhmei hre zing ro” ti ang khan, Ramthar lungril tirdakum hi hre zing ei tiu. AIDS nèka trium a nih.

A tawp takah, Churachandpur-a tàng in (Police Thana) bàk tàng in dang in hmu ta hlak am? In hmu nuom chun Khawmawiah a um. Chu tâng in chu ka u Lienselhai panthlang, hmun fienriela parol pakhat in dinga khawtlangin a bawlpui, aman a suoksan tah leia HNA pawlin Jail-a an hmang a nih. An sipaitehai hi a tam lem chu inrui thei chi hrang hrang thaw hlak, sungkuo le khawtlang ta dinga hnoksak kai hiela ngai, sum dit èm êm, sienkhom sinthaw pei si lo, an ni tlângpui a. Chuonghai chu an inrui le chiri changa an khum khawmna a nih. Sùn chang lai ka zu fang a, ei ram le hnam san suok dinga inpea inhrilhai bul tranna ka hang hmu chu, ngaituo a suksei ngei.

(April 27, 2007 Delhi)