Search


Dec 23, 2008

Ka Biekzinna-4


Hmana nun hlui a chul tawh hnu,
A lanna tlang awm maw!
Chuan zêl ila, romei karah,
Nghilh ni a awm dawn lo.
- Patea (1894-1950)

Nun hlui thrûl nèr chu, huihah!
November 23, 2008 Ningani chawhnung dar 2. Darkar thum sung Pherzawl khaw hluia kan biekzin chu kan lo tlingtla dèr el tah. Ruo tla hmer hmer hnuoiah tung lam khokham le innâl hraw a, lung ruol rem lo sir pil châng petek a, sîr tinah hlingin mi lo sun a, zakthlaiin mi bel a, kopbelin kekorah kop rawn lo inchu a, a’n khat tawka intol tlu a, inchuom toi toia mongtam tet a, misete hon inhawr khawmin mi lo huor a, a thren mitah luta inthîp taka mit zun khum a, thlan tla fep fepa thrùl pik tak nèr nêk daia nèr harsa lem chu nun hlui chul ram nêr a nih. Tuta taksaa kan thrùl nèr chu kum li lai jë chauh a la ni a, a pik dan khom a zie a la um. Ngaituona rama ka nun hlui thrùl nêr ruok chu kum sawmnga nêka tama je upa le pik, sai hon khoma an nèr ngam naw ding khopa serawp le hrui bona sip a nih.

Taksa le thlaraua hang nêrpui ding ka ruol tlâkpui, ka mit ang le ka nâ ang put tu khom hlak an um si nawh. Ka tupa Dr. Lal Dena leh ni inlang chu inhmaw loa, chengkol hniek tiema thaw a, hla leh inawi pei a, lungchim taka nêr ding kan ni vei leh! A pikna lai lai kha nêr châkin, nêr thleng inpâm le nuom el loin, hlam khat dan peiah umni khamin, ni tam zan tam kan riekngha ka ring. Kan pahni chun Awiapa pumbuk sira kan lungpui suong, perlung kan nawt mumna hlak chungah inthrunga titi sepin, sunni kan tla ding a ni si a. Hla phuok thiem Patea dungthulin, hmun dang daih, muol za tam kar dana kan khawsak hnung le thrang tamin a mi daidan hnung khomin, Zawlkhawpuia kan nun hlui ram, ngaituona sungrila chul zai rêl thei lo ram chu a’n lang theina muol le tlang taphota inthoka thlîrin kan dàk awk awk hlak a nih.

Zawlkhawpui zawlaidi
Ieng leia hieng lawma Zawlkhawpui zawlaidi le zûnin keini pûtu hi a mi man nghet bik el am ning a ta? Chu zawna chu zawna don harsa tak el a nih. A donna a um naw leia harsa ni loin, a donna a tam taluo lei a ni lem. Thil hlui sui mi, histawria inhnik, histawrian hmingthang, History of the World volume 10- zet ziektu Arnold Joseph Toynbee (1889-1975) hai le ‘What is History?’ ziektu Edward Hallet Carr (1892-1982) hai machek kan ni vé vè lei dam khom a ni tak el thei. Keini pûtu chun miin an sir sop le ek khum hnatrawng le lungte mei mei khom an rawl hriet fie tumin nâ kan daw hlak a. Thil thia ei ngaihai hi an thi naw a, ei thilthawhai chun hlim anga mi zuiin, hun la hung um peiah kakhawk neiin, ei nunah thu hrilin, thuom dang le ze dang putin an hung inlang pei hlakzie thu dam inchûk hi keini pûtu inhnikna zawng a nih. Chu tukvera inthoka thlir chun nun hlui, thil liem tah hi ei nina pei siemtu, ei thil som tung pei a ni leiin histawrian ta ding chun a hlui thei naw a, a hlu zuol deu deu pei lem a nih. Chu chu Pherzawl zûna keini pûtu intangna san laia pakhat chu a ni ka ring.

Keini pûtu ta ding chun Pherzawl hi kan Eden le Sinlung, kan Bethlehem le Nazaret, kan Galili le Jerusalem ni kop vong a nih. Kan puhai khaw sat, kan pieng le murna, khuo kan hriet thei hmaa inthoka kan tleirawl suok chena nau mal anga duot taka mi domtu le chawilientu a nih. Mawl taka hnap dawk pêrpûra sephum kuo choa, sephum chalngênghai kan insiktir lai khan kan hriet loin hringnun hi inelna le insikna zawl, a hrat lem lem dingchangna khawvel, hnèna chang ding chun thrang lak a ngaizie dam kan lo inchûk a nih. Hi tlanga inthok hin sumrisang mawi taka inzam chuoi el chu a taka kan thlir el chauh khom ni loin, kan nuna ruo le thlipui kan hmasuon zo hnunga kan hmaa sumrisang la hung inzâm chuoi dinga kan beisei dam chu hisapin kan Tlumte thlir hlak a. Tuizang le Tuibum chep de kara khawsa ni inlang khom, suongtuona thla putin, kawlvalensam ram khêlah, vakawl anga vuongin, kan hmu ngai lo tuipui ral ram kil le kap kan fang vel hlak. Chu chu a tak ngeiin keini putu chunga hin hung tlung a tih ti tuin am ring phak an ta? Sienkhom Pherzawl khuo indintu le humtu, a hring suokhai malsawmtu Pathien zârin kan sunmang chu keini pûtu dam sung ngeiin a takin a hung inchang tlat a nih.

Kan puhai khawzawla um el khom ni lo, lal muol kîla khawnbawl lai khom a thri be pawl ni ve phak ngirhmuna khawsa kan nina khan suma inchawk thei lo ngaingamna, lungmuongna le zalenna a mi pèk a. Innêksawrna le tritna um lona boruoka chêng, tu khom indîp loa kan nina le theina ang peia hung seilien kan ni leiin kan vangnei bêk bêk a nih. Hrisel taka mihriem le khawtlang hung inthranglienna ding chun chuong ang boruok chu oxygen ang tluka poimaw le hlu a nih. Chu zalenna boruok chu Pherzawl khuo mimir chauh ni loin, hmun hrang hranga inthoka lekha inchuka hung khawsahai khomin an tlan leiin kan vangnei tlang bèk bêk a nih. Pherzawl angsungah chêng a, a boruok thlumna le hàngna intem tah tu khom iemani kong zawng beka hi khuo hi ngai vong vong nachang hre lo chu mi vàngkhat tê an ni ka ring. Zawlkhawpui hin ‘rau’ (spirit) le ‘rieu’ (special charm) mak tak a nei a, a zùn hi a nâ a nih.

Thu le hlaa sul hnienghnâr
Thiemna chauh ni lo, thu le hla tieng khom Zawlkhawpui hi sul hniernghnar, kan bulthrut remna khuo a nih. Kum 1951-a indin Pherzawl High School-a kai dinga Zoram khawvel hmun hrang hranga inthoka mi hung fuon khawmhai hmangin thu le hla le trong a hung luong lut hum hum a. Kan chàk lakna tak chu Mizoram a ni a, chu ngirhmun chu tu lai chen khom hin a la danglam chuong bèk nawh. Tu chena hla lenglawng, lengzem hla (sai hla), keilet hla le kristien hla, abikin lengkhawm hla kan la hriet bel le ring pei hai hi chuong hun laia kan inchuk le baihat an nih. Keini pûtu kan inhmu remchang pha chu tu dang ngai loin zan thrang chen chen inhnik êm êmin hla kan sak pei a, hla bu kan ngai naw vé vè bok. Rokunga hlain Zoram khawvel a chìm lai dam khan a Thralai Hla Bu buotsai, hla 256 zet umnaa hla zaa sawmkuo vel ding kha kan sak thei bakah a thu kan hriet deu vong a nih. Khang hun laia Pherzawl tlanga seilien nunghak tlangvalhai khom kha keini putu ang tluka hre bel an ni ve deu vong. Hla ka hung phuok tran ve khoma mi thruoitu tak chu hieng hun laia kan thu le hla inchuk le hriethai hi an nih. Chuong hun laia inthok bok chun a nih, ka hriet loin, kum 1989-1990-a inthoka ka ziek tran tah Zoram Khawvel bu hrang hrang bulthrut hi a lo inphûm dai tah chu nih. A bu hmasa takin Mizo Academy of Letters hai pek hlak Book of the Year lawmman a dong a, Mizoram puoa khawsahai kuoma hieng ang chawimawina hi an inhlan hmasakna tak a nih. Hi lekhabua hin Pherzawl chanchin ringotin phek 22 a hluo sip a nih.

Thu le hla le Pherzawl inzomna hril tâka chun hang hril sei met inla. Delhi tlanga inthoka tienami ka ziek threnkhat HMANGAINA RUONGPUON (October, 1973), ZANGKHAW BUNGBU (May 1974), LALNUNNEM KA NGAI EM CHE (June, 1974) tihai le hla ka phuok iemani zat hi Pherzawl Muolvenga kan in hlui chawr tieng, ka pindanah ngaituonaa inthrunga ka ziek le phuok vong an nih. Chu chu Pherzawl khuo makna pakhat chu a nih. Hi khuoa inthok hin Hranglien Songate chun Hmar History bu hmasa tak a buotsai a. A naupa T.Khuma’n hnam hla le kristien hla tam tak a phuok bok a. Anni pafa hi thu le hlaa sulsutu poimaw an nih. Ei mithiem lai Saptronga lekhabu bel chieng dawl le University chena khom hmang hlaw ziektu um sun chu Dr. Lal Dena a nih. Sikul naupang inchuk ding science sabzek HRIETNA VAR ti buotsaitu Hrangchunghnung Hrangate khom hi ka tupa, Pherzawl suok bok a nih. Hmar nuhmeihai laia lengkhawm hla inlar phuok rawn tak Runchong khom hi Pherzawl suok a nih. Mak takin, thu le hlaa hming nei tham zaa sawmkuo chuong hi lal umna Muolvenga cheng vong an ni tlat chu tie! Mizo Union an inrui vang laia hla ropui HUNG TA U KHAI THRANGRUOL EI TIU ti phuoktu Lalnghinglo khom kha Muolveng mi bok a nih. Hi lei hin a nih kum 2000-a Pherzawl High School Golden Jubilee Souvenir-ah “Pherzawl le a High School chanchin thrang loa hieng lai ram chanchin ziek chu Isu thrang loa Chanchin Thra Mathai-Johan ziek ang ni thei a tih” tia ka ziek hiel kha.

Uong thu chang naw sien, hang hril sap met ka tih. Kum 2003-a B.Lalthangliana buotsai ZORAM ENCYCLOPEDIA (Zoram Tingreng Bu) phek 808-a sa a hung suok khan Mizoram puo tienga Hmar hnathlakhai laia hming inlang ve chu sakhuo tieng hla phuoktu Pastor Thangngur, Pastor Lienrum le keini pûtu kan ni tlat chu tie! Chuong anga thil fe peiin, October 27, 2008-a Mizo Writers Association le Department of Art & Culture, Government of Mizoram-in Aizawla chawimawina nopui an inhlan khan keini pûtu khom kan thrang zui nawk ta pei a nih. Ka tupa Dr. Lal Dena lem hi chu Mizo tronga lekhabu pakhat khom la ziek si loa hieng ang chawimawina dong hmasa tak a la ni ka ring. A san chu Saptronga bel chieng tlak lekha a ziekhai bakah ama lampui hrawna tieng kaisangna tawp rawt, Zo hnathlak tu khomin an la tlung phak ngai lo, a tlung lei a nih. Hi chunga kaisangna um sun chu van ram a ni el tah.

Pherzawl Hmar trong
Hmar hnathlak pahnam hrang hrangin mani awphawi trong an nei seng ang bokin khaw tinin mani awphawi trong ei chìng suok a. Hi hi khawvel hmun tina khom a ni vong. Tuta ‘Hmar Biel’ tia koa khom hin, khaw tin trong hmang dan a danglam hret hret a. Entirnan, Leisen le Parvachawm chu khaw inhnai te an ni a, sienkhom an trong awphawi le hmang dan a danglam hle. Leisenhai chun Zote trong inziet hlok an hmang a, ‘fak’ khom ‘bak’, ‘phing’ khom ‘von’ an tih. Parvachawmhai ruok chun Zote trong an hmang ve nawh. Dannaranin mi trong awphawia inthokin an khuo awm ei ngairuot thei nghal a nih. Trong sui chet chet mihai chun hrieng an ta, hi biela khaw hrang hrang awphawi lai Pherzawl le Lungthulien khuo hi an inhnai tak a, an trong hmang le thluk dan khom inziet takin ka ngai. Entirnan, khaw hrang hrang, abikin Vangai tlanga khawsahai lem chun dannaranin hawrop ‘tl’ le ‘thl’ inkopa thu mal hai hi thlier hrang thiem harsa an ti a, ‘tlâng” (mountain) hi ‘thlâng” tiin, ‘thlàpa” (moon) hi ‘tlàpa’ tiin an lam hlak.

Hi harsatna hi Pherzawl khawsuok indik tak chun an nei ve naw a, Lungthulien mi khom an ni ve tho ka ring. A san sui tham fe a ni ka ring. Ka ngaidan chun, an lalhai trong hmang dan le awphawiin a thruoi lei khom ni mei a tih. Khuo an lo sat tran lai khan sulsutu sungkuo mi tlawmte chauh an ni hlak a, lalhai thu le hlaa khawsa an ni bakah an trong awphawi chen khom an lak a, chu chu a khaw nawtin an hung chìng a, hmang dan takah an hung nei pei hlak a nih. Chun, naupangin trong hmang le ziek dan indik an hung inchukna chu sikul a ni a. Lungthulien khuo hi Hmar Biela Junior High School hmasa tak umna khuo a ni a, chu chu Indopui Pahnina laia râltlân (1945-46) Dr. Thanglung indin a nih. Pherzawl High School (1951) hi Manipur tlangrama High School puitling ngîr hmasa tak a ni bakah Pherzawl hi kum sawt taka inthoka pawlruk chen inchukna sikul lo nei tah le exam centre a ni a, a sevel khaw hrang hranga inthokin kum tawp ekzam thaw dingin sikul naupang an hung fuon khawm hlak. Chu khêla Pherzawl vangnei bikna chu Zo hnathlak trong hrang hrang le an thu le hla a luong lutna khuo a ni hlak kha a nih. Chuong hun laia seilienhai trong thiem dan le a luong lut naw hnunga seilienhai thiem dan chu inthlau tak a ni tah ka ring.

Baibul (Delhi Version) hi zaa sawmsari vel chu Pherzawl Hmar tronga inlet a ni tlangpui a, zaa sawmthum vel hi hmathlir hla tak neia Advanced Pherzawl Hmar Trong-a inlet a nih. Chu umzie hrilfie ding chun phêk tam tak ziek a ngai ding a ni leiin hun remchang danga hril dingin la khêk hri inla. Pherzawl Hmar trong ka ti hi tu chena Hmar literechara hmang tlanglawn tak trong hi a nih. Pastor Thangngur le mi dang danghai khomin hi trong hi hmangin thu le hla thra tak tak an lo phuok a, chu trong chu siem phuisui peiin literechar trongah ei hung hmang zui ta pei a nih. Pherzawl mihai chun Delhi Version Baibul an hang tiem charin an chang a par a, “Hi ngei hi chu Pherzawl Hmar tronga inlet a ni ta hi tie! Hang tiemin a fie rong el” an ti nghal el a nih. Hi Baibul, Pathien zara Pherzawl kutsuok hi ram le hnam le sakhuo damkhawsuokna dinga chabi poimaw a nih.

Pherzawl zûnin ka naupa a man
Nau nuhmei pahni le nau pasal pahni kan nei a. Ka naunuhaiin Pherzawl an la hmu naw a, sienkhom khuo an hriet theia inthoka an naa khaw hming inri rawn pawl tak chu Pherzawl hi a ni leiin, eini rawiin Bethlehem le Jerusalem hming ei hriet tluk hin an hriet a nih. Ka naupahai ruok chu an hung tleirawl suok ding lai, 1986 kum bul khan Hmar Bielah ka thruoi a. Chu chu New Zealand-a inthoka Burma tieng kan inson truma India ram kan hung sir malam trum a nih. Sienkhom an la helhol lai le thil run taka lak nachang an hriet phak hma a ni leiin tlangram inhoizie le ngainatumzie an la man phak naw a, kan inzin hlutzie le an vangneizie khom an la hriet phak bok nawh. Kan khawsakna khawvel le tlangram khawsakna kar a hla taluo leiin manga planet danga inzin ang deuin an inngai ni takin ka hriet. Chuong lai chun Pherzawl khaw hluia bilding la um sun chu ka sikul kaina Pherzawl High School chauh a ni tah. A lo trawp kieng ta a, hluo lumtu ding zirtirtu le naupang khom a nei zo ta nawh. Chu taka chun ka naupahai chu ka thruoi a, an school library dam ka enpui a. Anni kaina American International School-a an library leh a’n thlau taluo leiin hang tekhin ngaina khom a um nawh. Ka sikul kaina hlak, ka bulthrut remna a ni thu ka hang hril chun tak ram thil nekin tienami angin an ngaithlak lemin ka hriet.

Kum 22 hnunga ka naupa upa lem David Lalhmingsang ka thruoi nawk ruok hin chu Damaska kotsuo tlung ve angin, mit varna mak tak a dong ve tah a nih. Sawl nenga Pherzawl khaw hlui kan fang lai chun, “Pa, kum khatah voi khat bêk ei rama hin inzin thei inla ka nuom ngei” a ta. Rinum a tizie thu a hril ding ka sawn laia inhoi a tizie thu lem a hril dai el chu mak ka ti a, lungriemin a mi thlak hiel a. In tieng pana kan kir lai chun, “Pherzawl khaw hlui tlanga ei um lai khan thlarau pawlna nasa tak ka dong a nih” tiin a mi hril bok a. Chu thil, a tonhriethai chu ieng am an nih ti indon naw lang khom, mit varna iemani chu a chang ngei a nih ti inhmai ruol a ni nawh.

Chu ni chun Pherzawlah mithi kan nei a. Zana chun vantlang inkhawm a hrana ko nêkin mithi lengpui malama lusunhai in tieng fawmkem vong lem dingin Val Upahaiin rem an hung ruot a. Thu ka hril zoin, ka naupa David khomin nei sien, keiin a trong inlet lang tiin rem kan ruot a. Thu ka hril zo chun David a ngîr a, Saptronga a hril ding ka sawn chu Hmar trongin a hril tran lem hlauh a. Thil pahnih inchik tlak a hrilhai chu: (1) Voisun Pherzawl tlanga kan hang fe lai khan ka pain, “Kan tlangram mawi’ ti hla a phuok hi a umzie ka man fuk ve tah. (2) Kei hi Chandernagore, West Bengal-a pieng ka ni leiin Chandernagore-a piengin ka’n hril hlak a. Tuta inthok ruok hin chu ‘Pherzawla pieng ka nih’ ka ti ta lem ding a nih. Chu ri mawi chu lawmin mipuiin kut an ben dur dur a. Hi hi a pienga inthoka mipui hmaa Hmar tronga thu a hril voi khatna a nih. Pherzawl ‘râuin’ man naw sien, chu chu thil beisei phak a ni nawh. Mit varna thar a dong lei hin a nih kum tin voi khat bêk inzin a rot kha. Pherzawl zûnin a man chieng khop el. Chu chu ieng dang neka kan inzin kan hlawkpui chu a nih. Mani trobul ngainat le hlut nachâng hriet hi piengtharna hlu le inzaum a nih.

(December 23, 2008, Delhi)

No comments :