LC Intarviu LK

Intarviutu: Lalhruaitluanga Chawngte (LC)
Chhangtu: L.Keivom (LK)

LC: Literature i tui chhan hi eng nge?
LK: Hriatna lama riltramna leh tuihalna chhawktu a nih vang ni berin ka hria. A mawina leh duhawmna hian min hîp a ni.

LC: Literature hian nangmahah eng tiangin nge nghawng a neih?
LK: Tukverh hrang hrang atranga hringnun thlir dan min ziritir.

LC:. I naupan laiin thuziakmi nih i tum ngai em?
LK: Ka tum hran lo. Mahse, thu ziak thra ka tih apiang kuta ziakin ka kawpi thrin. Hla thra ka tih apiang ka baihat bawk.

LC: Literature lama i inhman tan tirh lam leh tuna i dinhmun hi i chhut ngai em? Hma i sawn em?
LK: Ka chhut ngai lo. Mahse, mihring kan puitlin chhoh ang zelin kan thil thlir dan leh kan thu leh hla pawh a puitling chho zel turah ka ngai a, chutiang tur chun ka inbuatsaih thrin. Ka tran tirh leh tuna ka dinhmun inkarah mel za tam a awm tawhin ka ring. Tunah pawh ni tin ka zir reng a, artikul ka ziak apiang hi ka tan trening sikul thar a ni.

LC. Hla i phuah a, essay i ziak a, book review i ti a, short story i ziak bawk a, a eng ber hi nge i chemkalna ber nia i hriat?
LK: Ka chemkalna ber pawh ka hre lo, a sakzek zir ni berin ka ngai. Ka tuina lam sabzek ka khawih hun apiangah ka ngaihtuahna a kal thra. Chutih a nih laiin, hla ka phuah thrin avangin thutluang (prose) ka ziak chang pawhin hla ke chhehin ka chem a hruai fo thrin niin ka hria. Sentence ka ziak apiang hi hla anga ka ngaih avangin han chhiarin a ri kal tluang a invuah dik bakah a thu le kan sawina trawngkam a inlalawn thra turah ka ngai a. Tin, Zotrawnga thu kan ziak chuan Zo-zia dik tak pu turah ka ngai bawk. Chuvangin, thu ka ziak reng reng hian chutiang Zo bungrua hman chu ka tum hrâm hrâm thrin.

LC: Tawngkam na tak i hmang fo a, na taka ziah chang i nei. I hlau ngai em?
LK: Hemi kawngah hian ngaihdan chiang tak ka nei. Khawvelah zawlnei tam tak an lo lan hun a awm. Abikin Israelho zingah. Thutak nia an hriat huaisen taka sawi leh ziak ngamtu an ni. Tunah chuan an lo lang tawh lo. Hemi ka sawi hian inthlan hun apianga Mizorama lo lang ho thu hi ka sawi lo. Printing press lo chhuah hnu chuan chanchinbu mi te, ziak mi te leh dawnril te, thudik huaisen taka tar lang ngamtute hi kan zawlneite chu an ni tawh zawk. Chu chu ka hmuh dan a ni.

Chuvangin, thil ka ziak reng reng hian ka thlirna tukverh atranga ka hmuh dan tlang tak leh huaisen taka ziah hi ka mawhphurhna niin ka ngai. Israel rama zawlneiten an thu hmuh ang ang huaisen taka an sawi ngam ang khan, Pu J. Malsawma pawhin huaisen takin kan hnam mizia a hmuh dan a ziak ngam avangin, a haw ngial ngial awm mah se, ziakmite kutchhuak zinga sawi chhawn hlawh ber a ni hial ang. A dera infakna thu kan ziah hian kan duhthawh a, kan lawm a, a hleihluak apiang kan lawm zual. Tlang taka thu tak leh thu dik sawina erawh ‘hlek’ kha ‘hluk’ ah kan ngai duh zel. Hei hi kan hnam naupanzia leh lemderna nuna kan pil thuk takzia tar langtu a ni.

Literature thil tum ber chu thutak rilna leh mawina hai lan tum a ni. Isaia te, Jeremia te leh zawlnei hrang hrang thu vuak thlakte kha a namai lo. Lal leh roreltute huat an hlawh a, a threnin an thih phah bawk a ni. Mahse, an hlau lo. Kei pawh thudik ka ziak chhung chuan tu mah ka hlau lo. Dawt thu ka ziak ang tih hi ka hlauh ber zawk chu a ni.

LC: Eng hunah nge thu i ziah thin? Zanah nge?
LK: Sorkara hnah ka thawh lai kha chuan zan ka hun awlah ka ziak ber a. Ka penson hnu chuan zing dar 7 atranga zan dar 1 thleng hi ni tina ka hnathawh hun pangngai a ni.

LC: Thu i ziah laiin eng nge i rilru-ah awm thin?
LK: Ka penson hnu hian, kum ruk chhung kha Hmar trawngin Holy Bible ka letling a, ni tin darkar 12-16 hna ka thawk a. Tin kar tin a tlêm berah ka hna pangngai bakah artikul pakhat tal, thu mal 2500-3000 vela sei ka ziak bawk a. He leiah rei lote ka zin ve chhunga ka tawnhriat leh ka zir chhuah hriatna tlemte te chu ziak ngeia hnutchhiah hi kan mite laka ka thabat, ka sût ngei tura lum niin ka ngai a. Tin, kan thu leh hla siam phuisui zel hi kan zavaia kan mawh niin ka ngai bawk a. Chuvang chuan thil ka ziak rêng rèng hi dannaranin kum tam tak hnua chhiar pawha hlui thei lo tur lam hi ka rilru luahtu ber a ni. Tin, lehkha ka ziak lai hian class la angin a chhiartu turte ka hmaah ka thruttir a, an hriat thiam theih zawng ni tura ka hriat angin titi ka rem thrin. A chang chuan thu har deuh ka sawi changin, fiah taka sawi turin ka themthiamna leh kan trawngin a daih si loh avangin, an man pha lo tih ka hria a, pawi ka ti hle thrin.

LC: A thlarau thawh laia i ziak leh thawh loh laia ziak te i nei em? Chutiang chu a danglamin i hria em?
LK: Engkim hian thlarau a nei a. Kan tuina zawng leh kan ngaihtuahna a kalna lam apiangah kan antenna kan tisang a, hriat lo rama atranga thlarau pawlna a lo thleng thrin. A châng chuan chhawihfa angin kan rilruah a lo de zawrh a, a ral leh daih a. Chu chu man fuh thiam a, chhinchhiah a ngai a. Kan ngaihsak loh chuan a ral leh daih a, eng ang pawhin ngaihtuah zui ila, kan hre chhuak theih tawh lo. Chutiang thil chu mumangah te pawh kan sub-conscious mind hmangin a lo lang thrin. Chuvangin, chutiang thil ziahna tur notebook kawl reng a thrain ka hria. Hetianga lo lang thu le hla kan ziah rêng rèng chuan chhiar a hlawh duh zel. Thlaraua kan dawn, sermon sawi ang a ni.

A chang erawh, trulna avang leh ziak tura mi min sawm leh tuk avanga kan ziak a awm a. Seminar paper emaw magazine-a artikul lo lang tam tak hi chutiang chu a ni duh hle. Material kan dap a, kan rem khawm a, seminar-a lo kalte hmaah kan chhiar chhuak a, kan vanneih chuan a bua an chhuah hunah a lo tel ve mial thrin. Mahse, hetiang thu kan ziah chang hian kan zalen lo. Duh duh sawi a thiang lo a, a sabzek huangah chauh luh a ngai. Hetiang lehkha hi a ziaktute pawhin kan chhiar zui meuh awm lo ve.

LC: A nih leh thu ziah hi a hahthlak em?
LK: Hahthlak e. Sawi mai aiin a hahthlak zawk. Kan hriat chian lo leh kan la thrial fîp hman lo thu ziah kan tum hian a hahthlak zual. Rilruah thu tam tak awmin kan hria a, kan ziak tran a, sentence hnih khat kan han ziak a, kan hawi hil der a. A chhan chu darkar khat aia tam mah sermon an sawite hi ziaka dah chun sentence khat leka zawh mai thei te a lo ni tlat mai a. A chang erawh kan han ziak tran a, ziah sen lo khawpa tam thu a rawn baw chhuak ve thung a. Mahse, a hnua han chhiar lehin thra fua kan hriatte kha a lo inchawih tawk lo êm êm a. A fîm thra tawk lo bawk a. Lungnona huluma ur puam thu phei chu chhang thawp ai maha thawp zawk a ni duh hle. Chuvangin, chhiar tlak mai ni lo belh chian dawl thu ziak hi thil namai a ni lo. Daih pawh a daih rei. Rangkachak leh lunghlu ang a ni.

LC: A plot i duang sa a, chumi hnuah i ziak thin nge i ziak chawr a, a thawh danin a thai mai thin?
LK: In sak dawn chuan a ruangam duan a, a sakna tur châk indaih tawk lak hmasak phot a ngai. Lehkha ziak pawh chutiang tho chu a ni. A chang chuan chu chu ka ti hman lo. Ka ziah pahin ka zawng chawp zel. Mahse, mamawh leh duh hriat chian leh a awmna hmun hriat a ngai. Inbuatsaih lawkna awm loa thu ziak chu, phek tam tak kan ziah hnuin a bulthrut a ngheh loh avang leh a ruangam dik lo avangin a chim thla leh ruap duh hle. Chutianga ka pamtrul ta chu a tam mai. Tunah chuan, dannarain, ka material mamaw zawng zawng, internet atranga hmuh theih apiang duh hun huna rawn mai theih atan ka laptop-ah ka la thla (download) vek a, ka PC hmangin ka ziak thrin.

LC: I kutchhuak chhiartute hnenah hian eng nge hrilh i tum?
LK: Ka thlirna tukverh atranga ka thil hmuh dan hrilh ka tum. Thil ho te leh engmah loha kan ngaih pawh hian mawina ruk mak tak a nei a, thil ropui taka kan ngaih te pawh a chhung kawrawng a ni thei. William Wordsworth-an, “To me the meanest flower that blows can give/ Thoughts that do often lie too deep for tears” a tih ang khan, ka thil hmuh ve te hi kan mite entir ka duh a ni.

Pahnihna, Zofate thluak hi khawvela hnam fing ber thluak tlukin a thra a, miten an tih theih chu keini pawhin kan ti thei ve tih hrilh ka duh bawk a ni.

Pathumna, kan insuihkhawm loh chuan Zofate hi hnamah kan dam khawchhuak dawn lo tih hi ka lehkhabu Zoram Khawvel thupui ber a ni. Hemi trawngkam, ‘zoram khawvel’ tih ka chher ringawt pawh hian thu tam tak a sawi a, khawvela Zofa cheng zawng zawng, an beiseina leh ngaihtuahna khawvel thlengin, a huap vek avang leh chumi chhungah chuan kan len vek avangin, rilrua min suihkhawmtu (binding force) niin ka ngai.

LC: "L Keivom chu pa lungleng thei tak a ni." A dik em?
LK: Pa lungleng thei mai ni loin pa hlim thei tak a ni. A lunglenna pawh hla phuah thiam Patea lung tilengtu histawri zùn, ‘pipu sulhnu hnam tin lunglai kuaitu’ a ni. Zo nun mawi leh thu leh hla, ril leh mawi tak tak liam mêk zel hi a uiin a lung an tileng a ni.

LC: A nih leh lunglen chu literature-a nangmah nawrtu ber a ni em?
LK: Ka tlangval lai, hla ka phuah nasat lai chuan engemaw chenah a ni mai thei. Tin, thawnthu kan ziah hian a changtute dinhmuna indah a, an ngaihtuahna zuk trawmpui a ngai a. Mi lungleng thei lo tan chuan chu chu tih a har mai thei. Zai ngai miah lo tan chuan lungleng taka zai awmzia leh nawmzia hriat phak a har ka ring.

Mahse, pa lungleng thei ve tak ni mah ila ka khua a har hman lo. Eng lai pawhin tih tura ka hriat tih sen loh ka nei reng a, chu chu ka vanneihna a ni. Tin, ka lungngai ngai lo a, ka bei a dawng ngai bawk hek lo. Tunah phei chuan tih tur ka ngah lutuk avangin lunglenna hun tur ka nei lo.

LC: 'Zo Identity' i buaipui hle hi eng nge a chhan?
LK: Hmun hrang hranga awm Zofate hi hnama kan dam khawchhuah dawn chuan kan zavaia Zo kan nihnaa chian leh chumi rilru chu put a ngai. Kan pawimawh hmasak ber chu ‘cultural unity’ a ni. Chu chu min huikhawmtu ber pawh a ni bawk. Hnama kan dam khawchhuah loh chuan kan trawng leh kan sakhua pawh a dam khawchhuak lo ang. Mizo emaw Zomi emawa chiang lote pawh ‘ZO’ kan nihnaa chian hi kan zavaia damna tur a ni.

LC: Mizo tawng a la piang lo, a piang mek tiin i ngaihdan i sawi thin a, he ngaihdan hi han sawifiah teh. Mizo tawng piantir tur chuan tha i thawh veah i ngai em?
LK: Trawng hi a insiam chhoh zel a, a inthlak danglam zel a. Duhlian trawng atrangin Lusei trawng, Lusei trawng atrangin Mizo trawng. Tunah Mizo trawng hi kan zavaia kan hriat tlan ber trawng a ni. Chumi rual chuan hmun hrang hranga cheng Zo hnahthlak hnam hrang hrangin anmahni hnam trawng threuhin thu leh hla tihhmasawn nan hma an la a, College level thlenga vernacular (MIL) paper-a University-in an pawm engemaw zat a awm tawh a. Hengho hi Zo hnahthlak trawng hrang hrang ral mai tur humtu an ni.
Trawng hi lui ang a nihna lai a awm a. A fintu hnâr leh luitè a ngah poh leh luipui kha a lianin a hmantlak mai a ni. Zo luipui pawh chutiang tho chu a ni. Duhlian-Lusei trawng denchhena Zotrawng lo piang mek hi a chawmtu hnâr hrang hrang chu tuna Zo hnahthlak hnam hrang hrang trawng, chim rala la awm lote hi an ni. Heng lui pengte hi an chak poh leh Zo luipui hi a lian mai dawn a ni. Chumi infin khawm leh kan chhehvela hnam dang trawng kan lak luhte chuan zawi zawiin Zotrawng hi a siam chhoh zel dawn a ni. Tun atranga kum zanga hnuah Zotrawngin eng hmelhmang nge a pu ang tih hre lo mah ila, hnama kan dam khawchhuah zel chuan Zo ziarang hmel a pu ang tih erawh hai rual a ni lo.

Chumi atana kan mamawh chu Mizo trawng denchhena hmanga Zo hnahthlak trawng zawng zawng hun luhna tur Dictionary volume engemaw zat siam a ni. Hei hi ka rawtna a rei tawh a, mahse hna lama buaina hrang hrang avangin kan la tran hman rih lo a, a pawi khawp mai.

LC: Sap tawng thumal thenkhat, Mizo lam dana ziah i ching a, hetah hian hlawhtling i inti em?
LK: Hlawhtlin leh tlin lo thu lam a ni lo. Thil tih dan tur dik a nihna hi a pawimawh zawk. English-ho leh hnam hrang hrang ho hian hnam dang trawng an lakluh reng reng an trawng awphawiin an dah deuh vek a ni. Sapho chuan Aizawl pawh Aijal, Lunglei pawh Lungleh, Mumbai pawh Bombay min tihsak mai a ni. Mizo A AW B hmanga thu ziak siin, Saptrong thu mal kan hman hun apianga anni A B C hmanga ziah chu thil kalhmang tur a ni ngai lo. Hnam fingin an ti ngai lo. Kan trawng ziah dan tihchingpenna pawh a ni. Hotu pahnih rawng bawl kawp thei a ni lo. Sapho alfabet hmang duh tralh kan awm chuan hmang law law ila. Mahse, chumi alfabet chu kan trawng ziah nan a tawk lo avangin anni ngeiin A AW B min siamsak a nih kha.

LC: Mizo literature hmasawn zel nan eng nge tul?
LK: Trawng hi a hmangtute hmasawn ang zelin hma a sawn a, an hnufual chuan a hnufual a, an ral chuan a ral ve mai a ni. Kawng hrang hranga hma kan sawn ang zelin kan literechar pawhin hma a sawn dawn. Kan khawvel zîmte chhungah hian kan literechar zau takin a thrang thei lo. Vairengte piah lamah kan thliarkar leh kan rilru kan zauh a ngai. Kan literechar khawvel pawh hi Europe-a Middle Age hun lai kha kan angin ka hria a, chhanchhuah a ngai a, siamtharna tuia tulh a mamawh a ni. Kan A AW B hman lai leh kan hman dan hi siam thrat a ngai. Tin, kan Baibul trawngin kan trawng kalphung a hruai sual, Pu J.F.Laldailova sawi thrin kha, kan siam ngil a ngai bawk.

LC: Tunlai Mizo literature hi a ril em? Tun hma literature a tluk em?
LK: Ka chhiar phak chinah chuan, eng hunah pawh kan literechar hi a ril tak tak ngai lo. A mihringin kan dai phak chin aia rilin kan literechar a ril ngawt thei lo. Kan literechar hi kan thlalak a ni. Sakhaw lam thu leh hlaah pawnlang takin hma kan sawn a, secular literechar lamah erawh hma kan sawn tehchiamin ka hre lo. Lehkhabu chhuah tam ringawt hi literechar lama hmasawnna tehna fung dik a ni lo. Chanchin ripawt lamah erawh hma kan sawn hlein ka hria.

LC: Hmar-pain Duhlian tawnga thu i ziah hian harsatna i nei em?
LK: Tunah chuan harsatna êm êm ka nei tawh lo. Duhlian trawnga lehkha ka ziah tran tirh lai kha chuan Hmar trawng emaw Saptrawng emawin ka ngaihtuah phawt a, Duhlian trawngin ka letling thrin a. Tunah chuan Saptrawnga ka ziah dawn chuan Saptrawngin, Hmar trawnga ka ziah dawn chuan Hmar trawngin, Mizo trawnga ka ziah dawn chuan Duhlian trawngin ka ngaihtuah tawh zawk.