Search


Mar 8, 2009

Trong Humhal


If thought corrupts language, language also
can corrupt thought.
- George Orwell

Trong hi Pathien pek a ni nawh. Mihriemin ei thil hmu, hriet le ngaituohai hrilna dinga ri hrang hrang hmanga ei ser suok le sukpung pei a nih. A hmangtuhaiin hma an sawn ang peiin hma a sawn a, an hnung tol chun a hnung tol a, an boral chun a boral ve el a nih. Kum sawmnga sung chauin trong ei inhmang der thei. Entirna thra tak pakhat chu, Babulon sala intang Israelhai kha a nih. Sawt naw teah Hebrai trong theinghilin Aramik trong an hmang vong hman a nih. Isu hun laia an trong hmang khom kha Hebrai trong ni loin Aramik trong a ni tah lem.

‘Hmar trong’ tia ko tah hi Mizorama Lusei lalhai hnuoia khawsa Hmar hnathlak pahnam hrang hrang trong le Dulien (Lusei) trong inchekpola inthoka trong thar hung suok a nih. Hmar hnathlak laia thlang lo tla hmasahai chun ‘Khawsak Trong’ tiin an ko. A hnunga Lusei lalhai opna hnuoia inthoka suok dok Hmar hnathlakhaiin pahnam hming senga inko neka an renga huop zo hminga an ngai ‘Hmar’ ti hi inkona tlanglawna an hung hmang hnungin, hi ‘Khawsak Trong’ hi ‘Hmar Trong’ tia ko a hung ni ta pei a nih. Kristien sakhuo a hung lut hnungin, hi trong hi Gospel thu le hla puongdarna tronga hmang a hung ni pei leiin Hmar pahnam tronghai laia trong tlanglawn tak le hmang takah a hung thrang tah a nih.

Mi tam tak chun ‘Hmar’ ti hming hi ‘pi le pu chen khoma an lo sak sa,’ tiena tlanga inthoka lo um tah, Hmar trong khom chuong ang thoa upa ni dingin ei pawng ring a, “A tirin thu a um” ti leh ruoltlakah ei sie nuom hiel a nih. Tienami phuok thiemhai lem chun Hmarhai hi Mosie kaiza vengtuhai lai inthrangtirin, Tuipui Sen ei inkantir a, Sinai thlalerah nghok pawt khopin kum sawmli zet ‘mana’ ei inringtir a, ‘mana’ khom chu Hmar tronga ‘Iemana?” tia inthoka suok ni dingin ei hril hiel a nih. Chuonghai lai chun pastor khom ei thrang nok a nih. Sienkhom, histawri ei hang sui chieng a, kum 1800 hnunga ‘Hmar’ ti hnam hming hi hung pieng chauh a ni bok si. Zo hnathlak hnam hrang hrang Ralte (Galte), Paite, Pawi (Lai), Lakher (Mara) le a dang dang inkona hminghai hi Chin Hills-a ei khawsak hnung daia Dulien (Lusei) trong hmanghaiin an mi kona hming ei som deu vong a nih.

Kum 1200 AD vela Kabaw phairuom ei hung zuon lai le a hma khan ieng hnam hming am ei put ti le ieng trong tlanglawn am ei hmang ti hi chieng taka sui thei ei la um nawh. Hnam tinin tienami anga ei dong sawng chanchin ruok chu hril ding ei nei a, a upa lem nina inchu khom ei nuom seng bok. Amiruokchu, tuta ei hming chawi ang chun a tu khom hi hnam upa ei um nawh. Chin Hills-a ei um laiin Kawlhaiin ‘Chin’ tiin an mi ko a. Thlang tla hmasa pawlin Korvai (Bengalihai) ei zuk paw khan ‘Kuki’ tiin an mi lo ko nawk a. A hnung daiah, Sailo lalhaiin an del chin rama umhai le Dulien trong hmanghai po kha ‘Lusei’ tiin an ko a. British hai an hung khan eini Zo hnathlak hmun hrang hranga umhai chu Chin, Kuki le Lushai tiin an mi hung hriet tah a nih. ‘Hmar’ ti hming lem hi chu lekhabua a chuongna hmasa tak chu 1900 khan a ni chauh.

Chuong chu a ni lai zingin, Hmar hming a pieng hma daiin pahnam hrang hrang hming chu ei lo nei dai tah. Pahnam le a tesep hminga ei khaw hluo, ei hnam hming hrang hrang ei inputtir khuo iemani zat chu Champhai le a se velah tu chen hin an la ngir zing. Hriet dinga poimaw chu, Tripura, NC Hills, Cachar le Manipur a cheng, Old Kuki ti hnuoia an sie Hmar hnathlak tam lem hi ‘Hmar’ hming a pieng hmaa thlang tla le Mizorama inthoka inpem suok hman tah vong an nih. Chuleiin, anni Old Kuki hnuoia pahnam hrang hrang hai hi Hmar trong awrizinal (original) neitu an nih. Hmar trong humhal thu ei hril ding chun anni hi ei ngai poimaw hmasa ding chu an nih, a trong bul neitu le hmangtu an ni tlat leiin. Old Kuki hnuoia Linguistic Survey of India (1904) in a siehai chu Anal, Aimuol, Biete, Chawthe, Chawrai, Chiru, Hmar, Hallam, Hrangkhol, Kolhren (Koireng) Kom, Lamjang (Lamkang), Purum, Ranglong (Langrong) le a dang dang an nih.

Kum 1900 laia British sorkarin linguistic survey an thaw khan ‘Hmar trong’ hmang chu mi 2000 chauh rikawt an la ni laiin Hrangkhol trong hmang 7,820, Hallam trong hmang 26,848 le Ranglong trong hmang 6,266 an um dai tah a nih (Linguistic Survey of India Vol 3 Part 3 p.181). Hi hin a hmaa ka hril tah kha chieng takin a hung namdet a nih. Sienkhom, ‘Hmar trong’ ei ti hin ram a lak hrat êm êm a, kum sawmnga sung vel chauin Hmar hnathlakhai laia trong tlanglawn tak a hung ni hman bakah tu hin chu College chena Vernacular subject (MIL) pakhatah a hung thrang sa ve hman tah a nih.

Ieng leia chuong lawma hung inthrang hrat am ning a ta? Lusei (Dulien) trong le Hmar pahnam trong hrang hrang inchekpola trong thar hung suok a ni leiin Hmar hnathlak pahnam tu khomin hriet olsam an ti el bakah kâr loin an thiem thei nghal lei a nih. Pahnina, Gospel puongdarna tronga hmang, Baibul inletna trong, thu le hla thar a hung luong suokna trong, Mission sikul tina inchuktirna trong a hung a ni lei. Chîk taka ei bi chun, kum 1919 vela ‘Hmar trong’ hmanga huoisen taka Pastor Thangngurin hla a hung phuoka inthokin hi trong hin zung a hung kei tak tak chauh a nih. Hi ra suok poimaw hmu ding pieng hmasa tak chu kum 1923-a Hmar tronga hlabu hmasa tak an sut kha a nih. Chu hnung zuitu chu Pastor Thangngur thi hnung kum thumna, April 1946-a hung suok, Dr. Thanglung buotsai Hmar tronga Thuthlung Thar bu hmasa tak kha a nih.

Trong hi vadung ang a ni a, a chawmtu hnâr hrang hrang luong khawmin a siem a nih. Hmar trong chawmtu hnâr hrang hrang hai chu Hmar hnathlak pahnam trong hrang hrang dam, Lusei (Mizo) trong dam, ni tina ei indawrpui ei kawl le kienga um hnam danghai trong ei lak lut dam le lekha inchukna le fakzongnaa ei trong hmang, abikin Saptrong dam an nih. A thren chu ei hriet naw kara ei lo hmang thrang tah le eini ta renga ei ngai tah an ni a, a thren ruok chu hre zinga ei trong sukhausakna ding le a baksamna phuhruktu dinga ei lak lut an nih. Chu bakah ei hmasawn ang peiin ei ngirhmun thara dingin trongkam thar ei mamaw a, ei ser thar pei bok a. Baibul (Delhi Version) kan buotsai tran hlimin thu chabi poimaw pakhat, entirnan ‘worship’ ti hi Hmar trongin a um naw a, Zo hnathlak hnam dang a nei an um am tiin ka dap a, tu khom a nei an um nawh ti ka hmu suok a. Chuleiin, ‘chawibiek’ ti trongkam thar hi, Pathien chawimawia biek (worship) hrilna dingin ka ser a. Delhi tlanga chu hi thu mal thrang lo hin seramu kan thùr thei ta nawh. Keima ringot khoma chuong ang trongkam thar ka ser chu iemani zat a um a, Zoram khawvela thu mal hmang lar pawl an hung ni tah pei a nih.

Hnam dang trong thiem taka lak lut hi trong sukhausakna dinga thil thra a ni lai zingin, lak lut dan thiem naw chun mani trong inchim raltir dèr thei a nih. Saptrong hmangtu English mihai chun an ram hluo le op taphota mihai trong, anni tronga an nei naw le an nei zing khom an tronga lak lut dan an thiem a, an lak lut taphot chu an trong awphawiin an ziek vong bok a. Hi lei hin, khawvela trong hmangruo hau tak an hung ni thei a nih. French hai ruok chu insukfirin hnam dang trong lak lut an nuom naw a, an trong khawvel trong ni thei ding kha ni thei loin a um pha a nih. English-haiin an trong hlui (Old English) thu mal 50000-60000 vel chauha inthokin 988,968 zeta tam an sukpung laiin, French hai chun thu mal hmang tlanglawn 186,674 chauh an nei a nih.

Hnam dang trong lak lut thuah hriet ding poimaw pahnih a um. Pakhatna, ei trong hi mal tin umzie nei (monosyllabic) le thu mal pangngai char khom ei thluk dan zira kawk le umzie hrang hrang nei (phonetic) a ni leiin, chuong ang nei ve hnamhai tronga inthoka lak chu a him el bakah thu mal hrang hrang siemna dingin a trangkai. Kong danga hril chun, ei trong le inzawl tronga inthoka thu mal ei haw chun tê tam tak a hring thei leiin trong sukhausakna hnâr poimaw a ni thei. Chun, Zo hnathlak hrang hrang trong laia a ieng khom hi hmang inla, hnam dang trong ei haw ni loin eini trong hnâr hrima inthoka suok, ei lo la hmang ngai lo amanih le ei hmang zui ta lo amanih kha ei hmang nawk el a nih. Chu chu Hmar trong le Lusei trong hmang pol thuah a ni zuol. Meitei trong khom la inla, ei trong hnara inthoka suok tho a nih. Chuong ang bokin, Chinese (Mandarin), Kawl (Burmese) le Tibetan tronghai khom.

Amiruokchu, eini trong zie le inang lo, entirnan, Indo-Europeon trong hieng Sanskrit, German, English le a dang danga inthoka ei haw ruok chu ei trong phung le inang lo a ni leiin thu mal ei haw char kha hmang thei a na, thu mal dang siemna hmangruoa hmang thei a ni nawh. Saptrong mal ei haw hrim hrim, entirnan school, subject, exam, pen, pass, fail, vote, candidate le a dang dang haia inthok hin thu mal dang siem belsa thei a ni nawh. Chuleiin, lo thei lo a ni ngot naw chun hieng ang trong haw hi fimkhur a ngai.

Chun, Saptrong amanih hnam dang trong hrim hrim ei haw hin a trong neituhaiin an ziek dan anga ziek am, an naw leh eini trong awphawia ziek lem ding ti thuah ngaidan a khuongruol nawh. English-hai chun mi tronga inthoka an lakhai chu ieng thu mal khom ni sien, hming khom ni sien, anni awphawi le inmil le lo thei loa an ngaihai chauh naw chu anni awphawiin an ziek deu vong. Entirnan, Mumbai chu Bombay, Kolkata chu Calcutta, Aizawl chu Aijal, Venezia chu Venice, Firenze chu Florence, Isa chu Jesus, Ibrahim chu Abraham, Yacub chu Jacob, Yangon chu Rangoon, Varanasi chu Benares etc. Italian hai, Indonesian hai, Malaysian hai le hnam dang dang khomin trong dang an haw hi anni awphawiin an ziek vong bok.

Chu zai chu zui vein, lo thei loa Saptrong ei hawhai hi eini trong thlukin ka ziek vong a nih: erpawt (airport), ekzam (exam), futbawl (football), farmasi (pharmacy), Baibul (Bible). A san chu, ei hawrop hmanga thu ziek sia Saptronga an ziek dan anga ei ziek dai chun a lamrik dan indik thei ta lo hrim hrim a ni bakah a ruolin alphabet lam dan inang lo hmang kop ei tum a ni leiin thil thaw awm a ni thei naw a, ei trong le a lam dan a chokchawrawi vong thei a nih. Ei thaw ding a ni law law chun ei A AW B hi bàn a, Saptronga A B C hi ei hmang lem ngai a tih. Chu chu ei trong ziekna dinga hmang thei a ni si naw leiin a hranin A AW B an mi lo siempek a nih ti hi hriet zing ding a nih. Chu chu a ni lai zingin, ei alphabet hmang lai hi ei trong khom an la thiem hmaa misawnarihaiin Hunterian system hmanga inhmaw taka an mi lo siempek ei hmang zui pei a ni a, duthu a sàm naw a, siem thrat a ngai bakah thlûk sinsiena chi hrang hrang, a tlawm takah panga bêk ei siem a ngai.

G.A.Grierson-in Linguistic Survey of India a buotsai lai khan eini rawi Meitei, Chin-Kuki-Mizo pawl, Chin Hills, Arakan, Manipur, Assam, Tripura le Chittagong Hills Tract-a umhai hi bawm khat, Tibeto-Burman Family, Kuki-Chin & Burma Groups sungah a mi khum khawm vong a, sul khat suok ei ni vong khom ring a um. Hi Group sunga hin R hmang pawl le G hmang pawlin ei inthre nawk a. Ieng huna inthre am ei lo ni tah ti hi thil sui mihaiin an la hung sui suok ngei beisei inla. Chin Hills ei hung chuongkai hnunga thil tlung a ni ngei kei chun ka ring. Tlang hrang hrang ei hung hluo hnungin ei trong a hung danglam tiel tiel a, hun sawt naw te sungin trong chi hrang hrang hmang 47 lai ei suok hman a nih.

Hun sawt naw te sung bokin Sailo lalhai chun an inlalna ram sunga um po chu trong khat hmang hnamin an siem a, chu chun Mizoram chauh ni lo, Mizo hnam le Mizo trong khom a hring suok tah pei a nih. Mizoram sunga Zo hnathlak hnam hrang hrangin lien lem le hrat lema insuikhawmna dinga hnam khat hnuoia trong khat hmanga zai khata an luong hi hnam varhai thaw dan le hnama dam khawsuokna chabi a nih. Chuleiin, Raltehaiin an trong inhmanga ei hril vet hi hnam dam khawsuokna dinga lien lema Zo tuipuia insung khawm nachang an hriet leia thil tlung a ni leiin hnam var le dawn sei an nina lemah kei chun ka hriet. Vadung lien lem fin an ni leiin an var man an hmu pei hrim a nih.

Sienkhom, Raltehai anga thaw nachang hre lo tam tak ei la um a. Chuonghai chun thei le thei loin, harsa takin ei trong bing seng sukhring le sukhrat tumin kawng kul rak khopin ei bei a, ei sawlpui hle a, sienkhom hma ei sawn maw hle. A tawpa chu, ieng po khom thawin hril inla, thu le hlaa ei chak lakna hnâr tak chu Zo tuipui a ni tho tho. Dulien tronga inthokin Lusei trong, Lusei trong le Zo hnathlak trong hrang hrang infawk khawma inthokin Zotrong a hung insiem tung mek a. Zo hnathlak hnam hrang hrang thu le hla le trong hai hi luong khawm pei an ta, kum zanga sungin Zotrong hausa tak la hung suok ngei a tih. Ram hrang hranga um Saptronga thu le hla phusuoktuhai chu English literature sukhausatu an ni ang bokin, tlang hrang hranga cheng Zo hnathlakhai thu le hla phusuokhai chu Zo Literature sukhausatu an la hung ni ve vong ding a nih. Thu le hla ka ziekhai po po hi Zo bawmpuia luong lut dinga ka duong vong a nih.

Hma ei sawn ang peiin trong khom a hung inthlak a, ei hmang ta nawhai kha sirah ei hnawl a, an thi pei a, a tharin an hung thlak a. Chemtum le tuthlaw hmanga fak zongtuin pen le computer hmanga fak a zong hnung chun kha hmaa a fakzongnaa trongkam a hmanghai kha hmang thei a ni ta naw leiin a hluihlawn a, a hmang naw song chun a bo song el a nih. Chuonga bo song ding trongkam hum dan thra tak chu lekhabua hlu lut le hma ei sawn tung ang peia umzie thar inputtira som tung pei a nih. Chu chu hnam var le hmasawnhai thaw dan a nih. Entirnan, tien lai chu mi neinunghaiin malsawmna an dong lawmnain khawtlang hraiin ruoi an thre hlak a, chu chu ‘inchong’ an tih. Kristien ei hung ni hnungin inchong hi ei thaw tah ngai nawh. Delhi tlanga ruok chu, thil thar nei amanih lawmthu hrilna ding neihaiin Hmar Christian Fellowship inkhawm trinah fak ding bei le dawn ding thingpui buotsaiin inkhawmhai po po an khilai hlak a, chu chu ‘inchong’ an tih.

Trong hi a neitu le hmangtuhai dung le khang neka sei le liena inthrang thei der lo a nih. A mihriemin hma sawn si loa ei trongin hma sawn dinga beisei chu beiseina thlawn a nih. Seminar le inkhawmpui vela thu ropui tak tak rela sukhmasawn el thei khom a ni nawh. Trong sukhmasawntu laia poimaw chu chanchinbu mihai le lekha ziektuhai an nih. Sienkhom ei chanchinbuhai hi eini mi tlawmte khom huop zo phak loa ei sukkholbing tawl an ni leiin a dam sawt muol an um thei nawh. Ei puon in zauh lien a ngai. Ei zauh lien ang ruol peiin ei thu le hla mi dang khomin hung inhnikin tiem veng an ta, ei chanchinbuhai lien tuol tuol a ta, ei trong khom inzar lien deu deu a tih. Chu chu trong sukhmasawnna le humhalna dinga a kila lung thrut poimaw pakhat a nih. Huop chin hi mani le mani inuop hlumna a nih.

A tawp taka chun, tu laia trong ei suosam nasatna tak chu kohran buzawl le biek in a nih. Ei pulpithai hi TRONGTHATZAWL NAMBAR 1 an nih. Kum tam ka sui hnungin, trong indik lo ei inchuk rawnna tak khom a mimira ei tiem rawn tak ei Baibul niin ka hriet. Chu taka inthoka trong hmang dan indik lo ei lak chun a mi dawi vet hnê em leiin trong indik lo ei hmang a nih ti khom ei hriet tah hrim hrim nawh. Ei trong san suok ding chun Hmar trong fe dan indika inlet Baibul ei mamaw hmasa tak nia hriet leiin Delhi Version hi a hung suok a nih. Chu chu a ring naw ei um chun lungril kotkhar hongin, chîk takin a hmasa leh enmilin inla, hrilfietu dang ei ngai ka ring nawh. Ei la ngai rop a ni chun san suok ruol lo khopa chawlolin ei ngaituona a lo piengsuol tah a ni el thei.

(March 8, 2009 Delhi)

No comments :