Rawl Bang Baw

“Never tell a young person that something cannot be done.
God may have been waiting for centuries for somebody
ignorant enough of the impossible to do that thing.”
- Dr. J. A. Holmes -

India hmar sak rama thla hni deuthaw inrim taka ka hang inzin hung kirin ka sawl tongkhong lei amani ding, thil thaw ding ka hau vei leh nuom angin ka thaw hrat thei naw a. Hang thaw lui ka tum khomin thluok tha inthak tlat lo chu, saipui thi hnung kei phit tum ang el a nih. Thluok sawl le cholol laia creative writing thaw tum chu rawl bang baw ang char a nih. Chu chu ning a tih mihaiin ‘writer’s block’ an lo ti hlak hi. Thiphuhâkin kar thum sungin artikul pali ka ziek zo trawk a. Amiruokchu, thluok seng rak loa thaw thei Delhi Thurawn Silver Jubilee Souvenir-a insuo ding artikul sawmthum chuong le mi dang ziek iemani zât zet edit ding an mi hung thon leiin chuonghai chu ka’n hnelpui a, hun lem chu a hé hlè thung. Editing harsa deuh buon chu a thar ziek nekin a khikhawk lem.

Hi artikul ka ziek san ruok chu ka zing tho, thil dang ka hang ngaituo khoma ka na darah ‘Rawl bang baw’ ti a’n ri non zing lei a nih. Mi dang khomin chuong ang thil chu an tuok ve hlak ka ring. A chang chun ei ngaituo khom ni chuong lo thil, thu le hla amanih lungrila cham tlat a um hlak a, abikin hla thu dam a ni nuom. A thren lem chu thu ho tak, hang ngaituo zui ngiel tum khoma kawk nei mol lo dam a nih. A thren ruok chu hang ngaituo zui met a, sermon ropui tak rem theina dam a lo ni nawk bok. ‘Rawl bang baw’ ti khom hi iem a ni hrim ti hang khel sin ei ti aw.

‘Rawl bang baw’ ti chu a umzie iem ning a ta? Tronglamkei pakhat, thil ei thaw tum ei khawk der thu hrilna a nih. Haflong tieng Hmar trong chun ‘khawk der’ ti hi ‘lel dèr’ an ti ve thung. Tlangvalin nunghak nasa takin a kher a, a nunghakin a lo hnawl fithla chun, kha nunghak laka khan tlangval kha a lel chieng hle a, tuia ûm ruok nam phum tum ang a nih. Kong danga hril chun, rawl bang baw ang el a nih. Kher thlu sienla ruok chu, ei pi le puhai trongkam uongthuong tak hmangin ‘Baw-hla a’n sam khum’ ti nawk daih ei tih. Lo che fu sienla lem chuh, kohran thoktu a lo ni chun, ‘A fairel a baw buok/thluk’ ti thung ei ta, a sina inthokin bàn an tih. Sîr khata baw fuk kha sîr danga chu baw buok a lo ni nawk daih a nih.

Hringnuna rawl inkhang
Ka ngaituo a, hringnun lampuia hin ei hma daltu rawl inkhang a lo va tam awm de aw! Chuong thilhai chu ei hril changa ei trongkam hmang tlanglawn tak chu ‘harsatna’ ti hi a nih. Lam ei sat a, pil hnipna hmun chin chu ei zo zung zung a. Lung tamna hmun le rawl insi khup ei phak pha ruok chu ei tawp chat el a nih. Hnuoi hnip ei chona hmangruo ringot khan lung bang chu cho le thriek thei a ni nawh. Ieng anga tha hrat khom ni inla, tuthlaw ringot hmanga tharuma rawl bang chu thriek el thei a ni nawh. A thriek thei dan ding ngaituo suok a, a thriekna ding hmangruo thra zong a, damtea thriek a ngai. Inhmaw taka thriek thei a ni naw leiin teirei pei a ngai bok. Hun a lak sawt a, thâ a he a, sienkhom zo a ni pha leh a tlo ve thung. Hnuoi hnipna ruok chu cho a olsam ang bokin a se inhma a, a’n khattawka siem thrat zing a ngai. Khawvel hmun hrang hranga lampui dinga rawl an verhai hi a tlang a chim vong a ni ngot naw chun siet tik um lo khopa tlo le siem thrat ngai mei mei lo deu vong an nih.

Ka ngaituo pei a. Lekha inchukna thila khom hril ding a lo va hang tam awm de aw! Lekha ei hang inchuk a, sabzek threnkhat chu ei hriet duok duok a, a thren ruok chu rawl bang baw ang elin ei khawk a, ei lel dèr a, chu ruol chun ei inhnikna a chuoi nghal bok a nih. Lekha ei tiem threnkhat chu a thu mal tin ei hriet naw um si lo, amiruokchu a kawk tak ei paw phak lo hrim hrim a um. Mi thuhril ei ngaithlak a, a ri ei hriet a, a thu mal hmanghai khom a mal mal chun ei hriet vongin ei hriet a, sienkhom ieng am a hril ti ei man phak naw leia ei nghok put put chang a um hlak. Lekha tiem ei inhnik nawna san le mi thuhril ei ngaithlak pei nawna san tak chu a thu ei man phak naw lei le a’n hnikna ei paw phak naw lei a ni nuom khop el. Eini ta ding chun mi hriet thiem êm êm kha rawl bang baw ang a nih.

A san tak iem ning a ta? Ei ngaituona le hrietnain a la them phak naw lei a nih. Mi thil hril umzie man fuk ding chun an thil hril le inzoma thu umhai le a bebawmhai hriet fie a ngai. “A tirin Thu a um” ti hi a thu mal tin hre la khom a hrilna ki le ‘Thu’ (Logos) ti hi a hmang kherna san i man fuk naw chun a umzie tak hriet fie thei a ni nawh. Thangngur hla phuok ‘Mansoul khawpuia hin hmun le ram ka nei nawh’ ti hla hi i sak thei a, sienkhom ‘Mansoul khawpui’ ti tak hi a phuoktuin a lakna le a hmangna san i hriet naw chun a umzie le kawk hre loa i sak mei mei ning a tih. Chu umzie hre fie ding chun John Bunyan-a tienami ziek ‘The Holy War’ (1682) hriet a ngai. Chu tienamia chun Diebol sipai ruol le Lal Shaddai sipai ruolin khawpui an inchu a, chu khawpui chu ‘Mansoul’ tiin a’n buk a, chu chu Mihriem (Man) Lungril/Thlarau (Soul) tina a nih. Thangngur bokin, “I sungah suol le thra an indo tam? I thrangpui lem lem chu rohluotu ning a tih” a ti kha chu thil bok chu a nih.
Lekhabu thraa an hril threnkhat chu ei hang tiem a, phek khat khom ei suo hmain ei lel der a, ei inkhup a, a thren chun ei tiem zui nawk tah ngai nawh. Sienkhom, lekhabu harsa ei tihai hi an sukden le beng muk taluo leia ei paw phak naw dam a ni nuom khop el. Kum 1996 laia Zoram Khawvel-4 ka ziek trumin ka thupui kha ‘Nationalism’ a ni leiin Saptronga lekhabu thra hmu thei taphot chu khawvel hmun hrang hranga inthokin cheng singthum man vel zet ka khon khawm a. Mi thiem filor ruol ziek a ni tawl bok a, einin phek sawmhni sawmthuma ei hril duot hi sentence khat chauh damin an tet muk a. Ka tiem hlim chun rawl bang baw ang elin ka lel takzet a nih. Amiruokchu, ngaituona tak tak hmangin ka tiem lui a, thra ka tina lai lai rong senin a tlar hnuoiah ka rin pei a. Ka tiem rawn po leh a thratzie ka hriet deu deu a, ka hriet rawn po leh ka’n hnik deu deu bok a. Bu khat lem chu ka tiem zo khan ka hang phet a, Vaihai ‘Holi’ kum iemani zat a zawna hmang tah ni awm tak hmel a put a nih.

Rawl bang tawn tlang
Khawvela mi hmingthang le hlawtling tam tak hi rawl bang tam tak baw tah, sienkhom dol zor nuom der lo an nih. 1960 bawr lai khan pa pakhat hin All India Radio-ah rawl ensin (audition) dingin a naupa a thruoi a, a hmunah an lo hnawl nghal a. Sienkhom a beidong nuom nawh. Kum iemani zat hnunga ruok chu AIR-in an hnawlpa hla sak chu ni tin deuthaw an insuo a nih. Ama chu vai hla sak thiem hmingthang KJ Jesudas hi a nih. Truck driver pakhat khom 1954 khan Grand Ole Opry manager Jimmy Denny chun hla sak dingin a ruoi a, hla voi khat chauh a sak hnungin thiem naw a ti em leiin a ban nghal a. Chu pa chu a beidong nuom naw a, a hnungah Americaa hla sak thiema inlar tak a hung ni a, a hming chu Elvis Presley a nih. 1962-a ruolthar mi pali, Decca Recording Company haiin ngai tlak lo hla sak le rimawi tumtua an hnawl hai chu a hnunga khawvel runtu The Beatles hai kha an nih. Thomas Edison chun electric bulb hi hmu suok dingin voi za tam a ensin a, threnkhat hril dan lem chun a voi sanghninaah a hlawtling chauh a nih. A thil ensin a tlol zat khan a hmaa a hriet lo a hriet sa a, hlawsamin a’n ngai ngai nawh. Thil dang a siem suok, siemtu nina (patent) a lak ngot khom 1093 zet a nih. American Reformed Church minister Robert H.Schuller chun, “Tough times never last, but tough people do” a lo ti hrim a nih. A nih, harsat nihai chun inkieng hun an nei a, mi rothap, rorum le tumruhai ruok chun hnena ropui changin mellung poimaw tak an phun a, hming hlun an ser hlak a nih.

Ei titi chu nupui phungsor hlam hmangin hang pot sei pei inla. Ringnaa mi fel le sulsutu tam tak hi rawl bang baw ngirhmuna an um lai khoma an hma nor kuok ngei ngei tuma beiseina le ringna nghet neia hma nor mi an ni vong. Hla phuoktuin, “Thaw thei ruol loa inlang khom ringnan thaw thei a nih” a lo ti hrim a nih. Chu chu a thua hril el ang mei mei a ni nawh. ‘Ringna’ ei ti hi Grammar tronga hril chun ‘Active Voice’ a ni a, ring tah, ring zing le ring zom zing. past tense, present tense le future tense inkop thu mal a nih. Jakob-in a hril angin, ringna chu thilthawin a zui naw chun thil thi a nih. Rawl bang sut tlang amanih, lawn kai amanih le hêl ding chun lungril po poa a thaw dan ding ngaituo a, chuong anga theitawpa thaw chu a ngai. Hebrai 11-a ringnaa mi huoisen a hril tam takhai hi rawl bang voi tam an baw hnung khoma dol zor el loa tawn tlangtuhai an nih.

Chuonghai chanchin chu hril pei ding ni inla, hunin a mi dai awm si nawh. A poimaw tak chu hi hi a nih: I nunah rawl bang voi ieng zat am i baw ta a? Rawl bang i baw zatin iengtin am i um hlak a? I lampui a ping khan na suktlep a, inngaisie a, mawsiet ding zongin i tung inmum el hlak am? I lampui daltu kha chona tawpkhawka ngaiin, sut tlang dingin thrang i lak hlak am? Kha rawl bang, a daltu che kha a letlinga hausakna khura inchangtir thei a nih ti i ngaituo hlak am? Ai kaw tawp thrangin i nuna harsatna inkhanghai chu sut tlang dingin voi ieng zat am thrang i lak ta a? Chu lungril chu putin, ei nunghak-tlangvalhai hin voi ieng zat am All India Competitive Exam hi an hmasuon ta hlak a?

Kum 2008 October/November a Churachandpur-a kan inzin trumin ka tupa Hrangchunghnung Hrangate, Indian Ordnance Factory Services a inthoka penson tah leh Rengkai Road-a a inah kan titi a, tu laia All India Competitive Exam-a tling ei inkhat tah hi a san ieng am ning a ti aw, ti dam kan hril a. Tu lai thrangtharhai hi sikul le college thra lema kai le seilien, keini hun lai let tama lekha thiem lem dinga ngai an nih. Sienkhom, anni le keini indanglamna nia kan ngai chu: keini hun lai chun Competitive Exam hi tling lo thei lo dinga inngaina kan nei a, zuom sara inbuotsaiin kan hmasuon a; anni ruok chun tling thei lo dinga inngaina lungril an put a, tlanse saa an bei hi a nih. Ei buon dinghai buon hmaa hne lo dinga inngaia ei dol zor el chun buon hne ngaina a um naw hrim a nih. Competitive Exam hi a hun lai sengah a harsat dan a’n ang vong. Ieng huna khom thisen far kang rawt khopa thrang lak a ngai. Inbuotsaina thra nei nawtu ta dingin tling tum chu rawl bang baw ang a nih.

(April 3, 2009 Delhi)