Hringnun Ramri-ah

Kan dam chen hun kum sawmsarih,
Hrisel leiin kum sawmriet khom;
Dam sawt chu rinum tuor sawtna,
Lungngai sawtna chauh a ni si!
-Sam 90:10


Delhi, Nilaini, July 15, 2009, zing dar 4. Ka thil ziek zo fel lo a um leiin zo fel dingin zing dar li-ah ka tho a. Chu chu Churachandpur-a ding chun inhma bêk naw sien khom Delhi tlanga chu inhma tak, khuontevik khuong hma a nih. Ka study room-ah ka lut a, ka computer ka sukhring a, thingpui inlum dingin choka ka pan a, ka’n lum zo chun thingpui le bei chawiin ka dawkan ka pan nawk a. Chu chu tho inhmain tho inhnu lang, tûk tina inkhêl loa ka thaw dan pangngai a nih.

Baibul tiem zoa sin ka zuk tran ding lai tak chun ka piengcham ni a nih ti ka hriet suok phut a. A ni reng a, piengcham pangngai el khom ni loin, mihriem dam kum dinga Mosie ramri khang mellung 70-na chu ka tlung der tah a lo nih. A va hang ropui de aw! Ka hriet naw lai khoma ka hma khala a lunginsietna kuta mi cheltu le domtu Lalpa kuoma chun lawmthu ka hril mol mol a.

Pieng le murna
Keini unau pieng po chu 13, pasal 7 le nuhmei 6 kan ni a, kei hi a naupang tak ka nih. Thla thum le a chenve ka ni chauh November 1, 1939 khan ka pa Hrangthatfieng chun kum 50 mi niin muol a mi liemsan a. Ka pa dam chen bak dam dinga ka lo inring ngai naw laiin, kum sawmhni zetin ka lo khùm hman tah a nih. Ka zuk ngaituo nawkin, ka pa muol a liem inhma ka lo ti hlak kha, an hun lai ngaituo chun a tlo pawl tak a lo ni zing lem. Pherzawl thlan muola lungphun hluihai hi hang bi chieng inla, kum sawmnga dam phak chu mi tlawmte chauh an lo nih.

Ka hung pieng hin ka pa chu phingpui natna benvon tuor a ni leiin dam sawt a’n ring ta naw a, “Hi naupang hi ka hmu phak loa hung seilien ding a ni a, sienkhom Pathien enkol le thlamuong dingin a kutah ka’n koltir a, a hming khom ‘Lalthlamuong’ ni raw se” tiin ka hming hi a sak a nih. Ka pa malsawmna mi rochung chu tu chen hin Pathien zarin ka put indik hlein ka hriet. Ka hung puitling hnung hin ieng ang harsatna kara khom ka thla hi a muong tlat a; tritna ei tuoka ei la hang tri sawng dam hi a hlawkna umin ka hriet nawh. Entirnan, vuongnaah ei chuong a, boruok harsa le pik ei nèr a, ei vuongna a not let a, thi le hring inkarah ei um a, inhoi lo deu chu a nih. Sienkhom chu sapah ei lo trit rak amanih lungngai rak amanih khan trangkaina a nei dèr nawh; mani ei inhrem mei mei a nih. Hla phuoktuin, “Damsung ka tuok taphot i tirh ni sien, An hoi le rinum khomin lawm ka tih” ti hi changvonah nei inla, a hadam thlak tak.

Ka hung pieng hin khawthlang rama inthoka Indopui Pahnina trantu Hitler chun Czechoslovakiaa a rûn hman dèr tah a, Poland le Finland rûn dinga a’n singsa mek lai a nih. Sak tienga inthoka trantu Japan chun Korea tukdola op khumin, China ram lien lem a hluo dèr tah bok a. Sienkhom, chuong ang ri rapthlak chun Pherzawl le a se vel khuohai chu a deng phak teuh naw a, a rim a ra kan hriet phak ve nawh. Indopuiin a mi hung nang phak ve meuh khan chu 1944, kum nga hnungah a ni chauh a, kei khomin a tawp tieng chu ka hriet phak ve tah. Pherzawl Independent Sikul muola vuongnan rawsot a hung thlak ni zan tieng lem chun Ramthrazawla ka nu thingphur fe ka zui ni a ni a. Thil chinchang kan hriet si naw leiin thingler tawk vanga vuongna a hung vuong zet chun ka nu puonbilah ka’n tùl a, kan nufain thlaphangin kan inthin hawp el a nih. Lemziek thiemin kan thla kha ziek sien, hmu nuom um ngot a tih.

Khang laia kan khawvel kha a mawl a, a mawi a, a thienghlim a, a zalen a, a la khawkher nawh. Kan hmu phak a tlawm a, inhnar ding kan nei tlawm a, kan lawmna le lungawina khom a la’n hnuoi. Vangneia siemin, Pherzawl kha Hmar Biela Pawlruk chen ekzam theina Centre pahni laia pakhat a ni leiin kan se vel khuoa naupanghai chu kum tawp tieng zat hin ekzam dingin an hung fuon khawm hlak a. Parbung khuoa inthoka hung hlak, fam lo chang tah ka ruolpa Ngurdinglien le mi dang dang hmel dam hi thu ka ziek lai hin mitthlaah chieng êm êmin an hung inlang a, lungril in hnung an kei tho a, lung an sukleng khop el.

Kan Sikul mol kha!
Kan sikul, Independent Middle School-a chun zirtirtu pahnih, H.L.Bana, Class 8 tling le Donthawm, Class 2 tling kan nei a. Pindan tum a um naw a, thrungna le dawkan an daw tlar a, a pawl insang dan indawtin kan inthrung a. Kan headmaster-in period tinah Class 5 a lak a, a dang pawl khata inthoka a hnuoi tieng po chu kan Second Master-in a zirtir thung a. Chu sikul tlawm taka ngei chun a nih ka tupa Hrangchunghnung Hrangate, Indian Ordnance Service-a inthoka penson tah hai, Dr (Prof) Lal Dena hai le mi dang dang, a hnunga ngirhmun poimaw tak tak hung chelhai chu kan kai hlak nih. Chuong lai chun Imphal dam chu kawlvalensam rama umah kan ngai a, Delhi lem lem chu manga khom kan mang phak ngai nawh. Sienkhom, tu hin chu hmun chu mi tam takin in le lo neia inbengbelna hmuna ei nei tah, a sâng ruola tiemin a suk a tunga ei pal zut khawpui a lo ni tah zing el.

Chuong laia inlir thei kan nei sun chu intruo thing a ke kuola hmanga tawlailir kan siem a nih. Saikal (bicycle) dam hi a hming khom kan la hriet nawh. Pheikhok kan nei phak naw a, sikul chawla ram hnuoia kan inhnel changin hnathiel khawrin pheikhok kan siem a, kan bun hlak. Sipai hung suti, boot tler lap el buna khawlai an leng, an hang pên zata a ri inchiek chat chat chu mawi kan ti thei hle a, khawlaiah kan zui dul dul hlak. Zieklobu kan nei naw leiin lunglekha kan hmang a, a ziekna dingin lung hnip kan zong a, kan hmang hlak. TV chu hril lo, radio takngiel khom a um naw a, chanchinbu a um bok nawh. Electricity a um naw leiin sunah ni var kan ring a, zanah meiser le a nei zo deuin laltrin khawnvar an ring. Lekhabu tiem ding um sun chu Baibul a ni a, chu khom chu a nei zo mi tlawmte chauh an nih. Thuthlung Hlui tieng lem chu Lusei Baibul bu mal threnkhat naw chu a la um naw a, Hmar Holy Bible lem chu Indian Revenue Service ka zom hnung 1968 October khan a suok chauh a nih.

Chuong ang ngirhmuna intâl chu ni inlang khom, kan se vela khaw dang le hrilkhi chun khaw inthuruol, khaw changkang le inhnaruma ngai kan nih. Kum 1951-a inthoka H.Thanglor-in High School a hung indina inthok lem chun a se vel Mizoram, Tripura, Cachar le Manipur tlangram hmun hrang hranga inthokin mi an hung fuon khawm a. Keini rawi lem chu mani nuhai thlai suong lum hloka faa High School kai thei kan nih. Hi sikul suokhai laia khawvel dai hla tak chu ka ruolpa, September 2008-a fam tah Lal Thanzau Pudaite leh khan kan ni el awm. Kan nauhai khom USA, UK, New Zealand le hmun hrang hrangah an inzar dar a, mi vangnei tawp laia mi kan nih. Hi hi uong thu ni loin, Pathienin eini rawi hnam tlawm le daikil kara umhai khom Chanchin Thra ei lo dongna zarah thil dang khom inro dêr loa a mi pek nuomzie tar langna dinga ka hril a nih. Pathien malsawmna ei dong nasatzie le lawmthu hril rop ding ei nizie chu ei trobula inthoka ei nun ei inkhi pha leh ei hmu chieng thei chauh a nih. Chuong ni loa mi ropui le neinunghai nina le hlawtlingnaa inthoka ei nun ei inkhi tum pha chun lungawina ding hrim ei hmu thei nawh.

Hlawsamna hi hlawtlingna banpui
Sierkop ka ngaisak naw leiin voi hni zet Matric ekzamah ka tlol a, kum 1959 khan thiphuhâkin ka hung inhuot kai ve trawk a nih. Kum hni zet hlawsamna puontriek sila leng rinumzie ka hriet chieng pha a. College tieng chu sierkop a um ta naw bok leiin ‘fail’ ti trongkam hi ka nun diksawnaria inthoka thai bo hmak tumin thrang ka lak a, chu hnung chun ekzam-a hrim hrim ka ‘fail’ nawk tah ngai nawh. “Hlawsamna hi hlawtlingna sûtpui a nih” (Failure is a pillar of success) an lo ti hi ka ta ding chun thudik a nih. Chu chu a nih ei hla phuoktuin, “Sukrinuma ka lo um hi ka ta dingin malsawmna a nih” tia hla ropui taka a lo insam suok khah.

Chu lai, dam lai chirdupa ka’n tang laia ka hmaa beiseina var mi thruoitu chu tlawmte hang hril vak ka tih. Ei tienamia paruol sarih chanchin, an mi tlum tak chu anni laia thilthawthei tak a hung ni thu kha ka nuin a mi hril hlak a, ka ngainuom thei em em. Ka nuin khumlaizawla “Ei pi le puhai chun unau sal sari laia a naupang tak chu mi thilthawthei an hung ni hlak an ti a, nang khom pa hmel hmu lo ni la khom Pathien zarin i unauhai khûmin iemani chu i la hung ni ding a nih” tia a mi hril chang khan chu ngaingam takin ka in riei riei a, mang sie khom chuong ang zana chun ka mang ngai nawh. Voi hni zet Matric ka tlol lai khoma ka hmaa beiseina var ka thlir tlat chu ka chin laia ka nuin beiseina pholeng ka lungrila nghet taka a mi lo tarpek kha a nih.

A nih, nambar 7 hi a lo poimaw hrim a nih. Baibula lem chu hmun a hluo lien khop el. Amiruokchu, nambar poimawzie ei hril hin hlawtlingna hi nambara innghat a nih ei tina a ni nawh. Hlawtlingna chu Pathiena inthok a nih. Chu hlawtlingna chu thil thra thaw dinga siem ei ni ang taka thawtuhai kuoma Pathienin a pek hlak a nih ti ei hriet chieng a ngai. Ieng khom thaw loa Samdal anga zal thlep ringottu ta ding chun ieng nambar khomin a nunah umzie a nei thei nawh.

Nambar 7 poimawzie tlawmte chauh entirna la suokin hang hril ei tih. Pathienin a thil siem chu ni sari-ah a zo a, a chawl a, chu chu Sabbat-in a hnungin an hung hmang tah pei. Ri chi sari (seven musical notes) le rong chi sari (seven rainbow colours), mihriem vun thuo 7 le pasari dang dang a tam em em. Thupuongsuo lem hi chu nambar 7 chunga bawl a ni ringot: kohran 7, lekhathon 7, inchikna suoi 7, berbu 7, khawnvar siena 7, vantirko 7, thlarau 7, mit 7, ki 7, lu 7, lallukhum 7, tlang 7, lal 7, arasi 7, tawtawrawt 7, mi 7, sietna 7, thil thar 7 le a dang dang. Baibula hin nambar 7 hi umzie bik neiin voi 562 a’n lang a nih. Chuong ang bokin, nambar 70 hi a poimaw bek bek. Daniel hapta ei ti vet, kar 70 hi kum 70x7=490 a nih. Mosiein thruoitu upa 70 a thlang (Ex.24:1) Judahai Inpuia membar zat chu 70 an nih. Isu khomin zirtir 70 a thlang (Lk 10:1) a; Peter kuomah hmelmahai voi 7 hmun 70 ngaidam dingin a hril. Mosie-in mihriem dam kum pangngaia ramri a khang chu kum 70 a nih. Chu ramri chu ka lo kàn vé dèr el tah. Mang khom a hoi rum rum el.

Ei thu zaipuia bok kir nawk inla. Chu nambar 7, Pathien nambara chun intûlin, ka nu thurosie mi hril chu tak ngeia inchangtir tumin, kum hni zet mi dangtu sierkop chu ner thleng tumin hma ka lak a. Chu chanchin, a tawpa hnena ka chang thu chu thusep, “Ka sierkop buon” ti ka ziek a. Hi hi ka thusep ziek lai po poa Zoram khawvela thralaihai hmang trangkai tak, an hmaa beiseina pholeng tarpektu le sierkop leia intang mi tam tak thruoi suoktu a nih. Hlawsamna hi hmang trangkai chun hlawtlingna bulthrut nghet siemtu a lo ni takzet.

Khuo rèl am?
Cultural Dance an thaw changin ei pi le puhai hla, “Chungkhuon a lo rèl maw e, Van khin a lo rèl maw e” ti hi sakin an làm hlak a. Hi hla hi inchong an um phaa an hlapui tak a nih. Chanchin Thra an lo hriet hma daih khomin ei pi le puhai khan thutak iemani chu an lo hriet a nih ti chu an thu le hla maksana hai tam tak hmu thei a nih. Ka ngaituo takluo a, thilsiem le khawvel histawri chen ka hang dap velin khuo rèl iemani chu a lo um ngei a nih ti hi inhmai ruol a ni nawh. Sik le sa inthlak danglam ang bok hin khawvel khom hi inherin a lo inthlak danglam ve pei a nih. Thuhriltu bung thuma a hril ang khan, iengkim ta dingin hunbi ruot a lo um a nih. Hi tlanga inthoka ei thlir chun, histawri hi ngainuom a um bek bek a nih.
Ka nun ka hang sui kirin, ieng lei amani ding, kum sawm peiah inchik tlak thil iemani a tlung hlak niin ka hriet tlat chu tie! 1939-ah ka pieng a; 1949-ah Lower Primary Exam-ah IBPM biel pumpuiah a pakhat ka ni a; 1959-ah kum hni zet Matric ka tlol hnungin ka tling a, College ka zom a; 1969 Competitive Exam-ah IFS/IAS ka tling a; 1979-ah Hmar tronga lekhabu poimaw ka buotsai hmasa tak ‘Hmar Hla Suina’ chu press-ah kan sut tran a; 1989 khan Grade III (Joint Secretary) ka hmu a; 1999 kha ka thok tawpna kum ding a nia chu sorkarin kum hni an suksei leiin kum 2002 khan ka penson lem chauh a nih. Tu hin kum 2009-ah hringnun ramri tawpa Mosie hril chu ka dai phak ve tah a nih. Mount Everest a chuong angin ka’n ngai.

Thil mak tak chu, kan naupang lai chun kum sawmli hawl phak kha chu upa takah kan sie ta a, kum sawmnga chuong tahai lem kha chu tara kan ngai, kum sawmruk mi lem chu tar kawngkawia kan sie a nih. Tu hin Pathien lunginsietna zarin, hrisel takin kum sawmsari ka hang ban kai a, American writer, Newark mi Judith Viorst lekhabu ziek inlar tak el ‘I am too young to be seventy’ ti ang khan ka ti nuom ve el chu tie! Thâ chuoi met tah sien khom bu lâk a la thra a, iengkim fain ka la dawn thei a, a soina ding hâ la kimin phingpui khom a la hrât a, mit a la fie a, nâ a la sêt naw a, ngaituona khom tleirawl lai ang deuthawa hrâtin a thâ a la’n thak a, ni tin dannaranin darkar 12 vel sin ka la thaw thei a, imu a la’n dèn a, zanah in thei lo leia inlet inlet le a khat tawka inzuna fe ka la nei naw a, ka’n hman pha leh, a thlarau a thok changin, perkhuong perin hla ka la sak hlep hlep thei bok. Kum inruola pieng ka tupa Dr. Lal Dena leh kan inhmu chang lem chu hla ruoi hi matheiloa kan kil hlak a nih. Ka hang ngaituoin, mi vangnei chungchuong laia mi, sun le zana Pathien kuoma lawmthu hril rop ding ka lo nih.

Dam lai ni tiem dan
Thruoitu ropui Mosie chun dam lai ni tiem dan indik inchuktir dingin Pathien kuomah a hni a (Sam 90:12). A hnina san chu lungril varna, thil a ni dan ang taka hmu le hriet le tiem thiem theina lungvar nei a nuom lei a nih. Baibul inlet hmasaka khan Hmar trong fe dan kalhmang lo takin, “varna lungril” tiin an mi siepek a, kei chu ka buoi map a nih. Mosie thil hni leh khom an inpersan hle ka ring. A nih, dam lai nun hi a hlutzie hriet chieng naw chun hmang lo mei meia hmang liem thei a nih. Ei hringna hi sekhon khat khom eini thu thua um a ni nawzie dam, ei nuom thua khal kuoi a, chel a, ei suksei thei a ni nawzie dam, a petu Pathien lunginsietna lei chaua hring le chang (TT. 17:28) ei nizie hriet chieng hi dam lai ni tiem thiemna dinga sirbi poimaw hmasa tak a nih.

Dam lai ni tiem thiem dinga hriet ding poimaw dang chu Pathienin hun bi a siem ang bok hin mihriem dam sung khom hi hun bi neia a siem a nih ti hih a nih. Thral nipui, fur, favang le thlasik a um angin naupang hun, thralai hun, puitling hun le tar le zùr hun a um. Kum tawpa bu le bâl tharsuok hmu ei inbeisei chun kum bula inthoka a kûl a tâia iengkim a hmatiema thaw a ngai. Lo vat lo le kei loa bu ching thei a ni nawh. Chun, chîng inla khom ei thlo fai naw chun dîp ralin a um a, a ra sik ding a um ngai nawh. Chuong ang bokin, hringnuna hin, hun ler tieng inhriet suok thuta a bula tran el thei a ni nawh. Chuleiin, thil hrim hrim a hunbi ruot ruota a thaw hun huna thaw ngei ding a nih. A bula inthoka ei thaw ang pei ra chu a tawpah ei sik hlak a nih. A hmaa ei lo thaw naw leia ra sik ding ei naw hnunga insîr rakin umzie a nei nawh. Chuleiin, a hun bi ruot ang peia ei thaw ding thawa hlen ding ei nizie hriet chieng hi dam lai ni tiem thiemna dinga sirbi poimaw pahnina chu a nih.
Dam lai ni tiem thiem dan hrietna dinga thil poimaw pathumna chu hlawtlingna umzie hriet chieng a nih. Hlawtlingna ei ti hi ieng tin am ei hril fie hlak a? Ben Sweetland chun, “Success is a journey, not a destination” a ta, Richard St. John chun chieng zuolin, “Success is a continuous journey” a ti bok a. Hlawtlingna thu mi hrang hrang ziek ka hmu phak china khom “Success is a Journey” ti lekhabu hminga hmang an tam kher el. Ei hla phuoktu Pi Zumi-in “Aw fe lai ei nih, chawl nawm ei nih, Lalpa hratna dingin khawpui mawi pan ei tiu” a ti char ku hi a nih hlawtlingna umzie an hril fien dan chuh. Hlawtlingna chu ei thil tum tlung le hlen el ni loin hma tieng pana chawl loa inzin ngar ngar, hma tieng pana kalchawi ngat ngat a nih.
Chu chu hieng ang hin chieng lemin hang hril fie inla. Pawlsawm tling tuma hma tieng pana nortu chun a tum a hlen khan a hlawtling a nih tiin ei hril. Iemani chena chu ni khom a ni hrim. Amiruokchu, inchuk zom tah loa a chawl hadam el chun a chawl chara inthok khan a hlawsamna an tran nghal thung a nih. Pawl ringot hnota inzintu po po hin BA amanih MA amani an zo hin an hlawsamna an tran nghal vong a nih. Amiruokchu, hrietna le thiemna hnota inzin an ni ruok chun dikri an hmu kha hrietna le thiemna ram fang theina ding kotsuo tlung ang chauh an nih ti an hriet a, chu ram chu tlung tumin ni tin chawl loin an pan a, kal an pên zat khan hlawtlingna sirbi dangah an chuong kai a, kal an chawi sung po po an hlawtling ngat ngat el a nih. Sienkhom, an kal pên a chawl charin an hlawsamna khom a’n tran nghal a nih.

Dam lai ni tiem thiem ding chun hma tieng pana chawl loa fe pei ding ei nizie hriet a ngai. Chu thuruk hre chiengtu le hmang indiktu chun sekhon tin le minit tin hlutzie a hriet a, indik taka hmang hlawk a tum a, minit tin a hmang thra chun darkar tinah voi sawmruk a hlawtling a, a nihai chu hlawtlingnain a’n changtir vong el a nih. Hi thuruk hi Delhi Version Baibul inlet le sut rongbawlna hma kan lak laia kan changvon tak a nih. Chu thuruk chu a tak ngeia ni tin hmangin kha kan nor a, sawt nawte sungin thaw thei ruol loa inlang chu Pathien thrangpuina zarin zo theiin a um a nih.

Pathien lunginsietna le thrangpuina zara thil thra le trangkai thaw a, hma tieng pana chawl loa inzin pei hi kum sawmsari ral ka kai hnung khoma ka thil tum le duthusam, ka trongtraina hla a nih.

(Delhi, July 15, 2009).