Lèr

Ka lungdi kha in lo hmu’m, a saw rala fe,
Sorthla tûk suok, ka lungdi kha in lo hmu’m?
A hmu chu kan lo hmu de a,
Simbuthut par khom bè chul hman lo nu!
- Liendang Hla

Ngaituona lêng vel hi
Tûk tin ka zîng tho hin thil iemani, ngaituonaa cheng le hung inlang, a tam lem chu thu inzom lo tak tak, a um hlak a. A châng chun thlarau pawlna ei ti el anga thlarauin ka hla hriet hmanga a mi pawl chang a um a. Chu khom chu thlarau thra, a thra tienga mi pawltu a um ang bokin thlarau dang, suol tieng awna mi pawltu a um bok a. A châng chun thil ho èm ém, thu hmang lo deua ei ngai dam hi ngaituonaah riek a tum tlat a, hang hnot suok tum inla khom iemani chen hnungah a hung inlĕng lut nawk el. Mithiemhaiin mihriem ngaituona ei thunun thei (conscious mind) le thunun thei lo, amaa thok (sub-conscious mind) a um thu an hril khela hin mihriema hin mita hmu thei lo, mihriem sungril ngaituona mita hmu thei si, ei hring hrietnain a thren chauh a paw phak luot, paw phak tak tak si lo, thil thei, thei si lo, thil um, um si lo chu a um a nih. N.C Hills tienga mihaiin “A um chu a um a nih” an ti ang deuh hi ning a tih.

Chu le inzom tlat, sienkhom mi tam lem chun inzom dĕr loa ei ngai si chu Quantam Mechanics/Physics an ti, kum 1921-a scientist hmingthang Albert Einstein-in Nobel Prize a hmu phăna sabzek hi a ni ka ring. Science sabzek hi ka thil inchuk ve a ni naw leiin hriet ka nei tlawm hle a. Sienkhom, ei khawvel chǐmtu le hertu tak a ni ta si a, iemani chen bĕk hriet ve naw chun thil thei loah ka ngai a, chuleiin a A AW B bek hriet tumin ka’n chuk hrăm hrâm hlak a. ‘Ringtu thra’ ni ding lem chun thaw makmaw-ah ka ngai, a san chu thu dik lo inchuktirna ni si, Pathien thu indik nia kohranin a’n chuktir tam tak hi huoisen taka hnawl ngam ding chun thudika inthlung hrietna nei a ngai. Kristien khawvelin Pathien thu indik nia a ngai, sienkhom thudik le inzawl si lo zirtirna a zui leia mi fel hringna sang tam a lak thu hi hril ding a tam.

Thilthawtheina po po hnăr chu Pathien a nih. Pathien chu ‘thlarau’ a ni leiin mitlawnga hmu thei a ni nawh. Thilthawtheina hi a’n hlawm muk po leh a hratna le thilthawtheina a muk a, hmu thei lo khopa muk lem chu hmu theia a hung inlang zeuh chang hin a thilthawtheizie ei ngaituo thei chauh a nih. Mitlawnga hmu thei lo khopa chîna inbeng muk le sakhat chu ‘atom’ ei ti hi a nih. Chu chu a nih Quantam Mechanic/Physics thu laimu chu. Van sanga var khom hîpa insuo ta lo khopa thilthawthei, thima khom thim sâ bik, tiem seng lo uma an hrilhai chu ‘black holes’ (pûk inthim) an tih. Chu chu Peter-in zawlnei tehlêm le zirtirtu indik lohai umna dinga a huol, “thima khom thim sa tak” (2 Pet 2:17) kha a lo ni el thei. Chuong po po chunga thuneitu, thilthawtheina hlawm, taksa mita hmu thei lo, mihriem trong hmanga ‘thlaraua um’ tia ei hril, intranna le tawpna nei lo, a bul le a tawp, UM ZING chu ‘Pathien’ tia ei ko hi a nih. Chu le thlaraua inzom tu khomin a thilthawtheina an nei hlak.

Hrietna tienga mihriemin hma ei sawn po leh ei hriet thiem phak chinin Pathien hrietna tieng khom hma ei sawn pei ding a nih. Chu ding chun Pathienin mihriem a siem ropuizie hi a hmawr khom ei la paw phak naw a ni el thei. Zanah ei in lai ei lungril invâk vel chu mang angin ei hmu a; sunah ei meng laiin, thil pakhat ei thaw laiin, ei ngaituona a leng hmang daih chang a um hlak. Chuong lai chun taksaa ei umnaa khan ei um naw leiin, miin mi kohai sien khom ei hriet nawh. A lêng hmang chu tu am a na, ieng am a na?

Milan (Italy) a Consul-General ka ni laiin trum khat chu Scientist ruol, DNA tieng sui mi Molecular Biologists, thiem filora an ngaihai leh sunbu kan fak tlang a, titi lênglak karah zawna dang daih ka’n don tawl a. Ka zawna chu: An in laiin am meng laiin mang an nei rawn lem? ti a nih. An mi donna chu: “Meng laiin” ti a nih. Mang suitu hmingthang Sigmund Freud-in ieng tin am a ngai ve ding ka hriet naw a, sienkhom ka zuk ngaituo chiengin, an mi donna chu mi tam lemin tak rama ei tonhriet, ei lo ngaituo chieng ngai lo, a ni ka ring. Chu chu einin ‘sŭn mang’ ei ti, Saptronga ‘day-dreaming’ an ti hi a nih. Hmu thei lo, ei ngaituona invak vel thlalak, ei thluoka inthun a nih.

Lêr chu iem a na?
Voituk (April 25, 2013 Ningani tuk) ka zing thoa ka lungrila thil um, ka ngaituona hluotu chu ka zan mang khom ni lo, ka zing mang khom ni bok lo a nih. ‘Lêr’ ti thu mal hi ka lungrilah a hung lût chot a, ieng le inzoma hung lŭt am a na ti ka hriet naw a, a tu hung thun lut ama na ti lem chu ka hriet nawzuol. A hung inlĕng lŭt el a nih. Chu le inruola hla thu hung lut chu Liendang Hla, kum sawmnga deuthaw liem tah, 1964-a Parbunga Khuplal hla mi hril, a tontira ka hung thur suok, “Simbuthut par khom bĕ chul hman lo nu” ti hi a nih. Chu thu chu a hnungin, a chanchin leh ei la hril ding a nih.

A châng chăngin hmun hrang hranga inthokin an mi hung biek a, “Pu, hi thumal hi Hmar trongin ieng tin am inlet ei ta?” ti an naw leh “Chu thumal chu Saptrongin inlet ei ta?” tiin an mi hung indon hlak a. Chuong ang chun, ‘Lêr’ ti hih Saptronga inlet ding ni sien, ieng tin am inlet ka ta? ti ka ngaituo a. A hung inlang hmasa tak chu ‘flighty’ ti a ni a, chu chu nu leplêr, vate le khuoi anga mi parzu dawk a, an dawk zo pha vuong sana parzu nei danga inson pei, mi nghet lo tina niin ka hriet a. A pahnina chu ‘frivolous’ ti a na, chu chu mi hlim thei le inthrek hor hor mi, hlimhlop lawm le chuonga inhmang mi, thil dawn sei rak lo a kawkin ka hriet a. A pathumna chu ‘flirtitious’ a na, chu chu mi leplêr, mi lêm thiem, par tin lawr mi, nu lepchie niin ka hriet bok a. Ka hang ngaituo zui pei chun, a hril fiena thumal ka hmang po po chu ‘f’ a intran vong a ni a, a mak ang reng khop el.

Ieng khom chu ni sien, Zo-English diksawnari hmasa tak le ei suong tak, Pu Buanga Diksawnari en hmasa tak thrain ka hriet a. Ama chun “frivolous, flighty, full of animal spirits, fond of joking, fast, forward, free and easy, wanting in reticence or modesty” tiin a hril fie a, a kim thawkhat hle. Hi taka “full of animal spirits” ti hi a kawk chie hriet a harsa khop el. Lalropuia Pachuau (English-Mizo Dictionary) chun ‘flighty’ ti hi “hmeichhe lepler, inchei dan, mize hrang hrangin a hipkawi theih, nghet lo” tiin a hril fie a. J.T.Vanlalngheta (The Concise Learner’s Dictionary of Mizo) chun, “free and easy, frivolous, wanting in reticence, almost the same as lêlo/lepchiah” tiin a hril fie bok. Zo Tawng Dictionary (Ngurchhawna, Z.T.Sangkhuma & Lalzuia Colney) chun “ho, tâl mai mai, nung chang mawi lo, lepchiah, fimkhur lo, nun zalen, awlsam) tiin a hril fie a. Remkunga (Mizo Tawng Dictionary) chun, “nula zak thei lo, awm dan tawk hre lo, tlangval tana zuamawm taka awm, mi hmuh leh hriata zak lo taka khawsa thin” tiin a hril fie thung. Dr. Rochunga Pudaite (English-Hmar Dictionary) chun J.F.Laldailova (English-Lushai Dictionary) a ngiel a ngana kawpiin, ‘flighty’ chu “ngairuot thil” a mi tipek daih!

Hrilfiena ei hung thur suokhai hi pasal khawvela inthoka mi vong a ni leiin a khingbai (gender-biased) a, nuhmei chauh an lĕr hlak a hoi khop el. Kha hma khan chu, Judahai khawvel ang elin, Zo hnathlakhai khawvelah pasal an lĕr thei naw a, an uire thei bok nawh. Isu hung laia a uire lai taka an man nu khom khah deng hlum dingin pasal ruol an inhawr khawm a, a uirepuitu pasal ruok kha an deng hlum tum thu khom ei hriet nawh. Kristien sakhuo ei lak lut hma khan chu pasal lĕr le nuhmei ngai rawn thei chun ‘to’ le ‘chethei’ ni a hlaw a, mithi khuo le pielrala chen inza phur pha dinga ngaina an nei. Kong hranga hril chun, hmingsietna nêkin an lallukhum a nih. Tu chen khom hin chu ngaidan chun ei khawvelah hmun a la hluo lien khop el.

Ei hang ngaituo chîk deuh chun, ‘lêr’ ei ngaidan le hril fie dan hi a fûk chie naw el thei. Nu threnkhat chu niphung hrima mi har le tlang, hawihawm le ruol pawl thiem, an bula um miin inhoi an ti le thlakhla, mi tam tak leng lutna an um a. Threnkhat ruok chu nal nuom, mi mit la ding zawnga zeizel deua inchei, thup chen dinga mi ngai bâk thret suklang, tuol puon inphaw buma siem silfen inbel neka puon zai inhmia siem, inphân le innâl tak, tle sing seng, a tuom kha inlang ruoi si, inlang tlang si lo, a puonin a dai naw lei amanih le a sum neiin a dai naw lei khom ni loa insîng le intar taka thrui le sazuk tuoi mit ang thrata pawng nal, an trăng vŭm mawi thrut le a kara varuom inthuk tak chen zuk hmu thei dinga puon thrui thiemin uluk taka an dizain ngei haka inchei nuom an um a. Chuonghai chun khawvel hi an cheimawi a, Pathienin mawina tiem seng loa a’n khum, ‘hnuoi trongsephur’ tia ei hril hnuol vet hi ieng anga mawi le hmu nuomuma a siem am a na ti mi hriltu laia pakhat an ni leiin ‘lêr’ ti zawnga ngaitu le hriltu mit chu a’n kal a ni lem. Lungkham leia mani dung suksei thei a ni naw thu Isu ngeiin lo hril sien khom, anni chun, an nal nuom dan zira suksangin promotion an inpêk el a nih. Chu chu ‘lĕrna’ ni loin zalĕnna le ditthlangna hmang a nih.

Zuk tuihni zom met inla. Sûra le a lo hnăwm, thing kawronga um, lu inthir bum el, a ha kara tuktulung inther fer fur Phungpui le indawr nêk chun lasi nunghak le intuoi heu heu chu tu khomin thlang lem vong an tih. Pa dawha thra le mi dawi Nahai khom khan, thing kawrong hluotu kha Phungpui ni loin lasi nunghak ni ngat sien chu, a unaupa Sura hriet inlau a ta, lo inthleng ti dam chu hril ri naw hrim hrim a tih. Inkhawmpui nikhuoa khom, nunghak an fe thra chun pastor-hai khom an chang a par a; pasal ruol ringot an pung khawmnaa chuh airawching le intuok ang el an nih.Chuleiin, pasal ruol thrung khawmin zamaw rong kai titi sep a, an innui dur dur hi an nuna ruokna an thol bitna a nih.

‘Inchei lĕr’ ei ti khom hi a hmun le hun zir mei mei a nih. Mi inchei dan nêka uora inchei hi ‘lêr’ hlawna chu a ni el thei. Sienkhom a ni zing nawh. Inchei dan hi a’n thlâk zing a, voisuna ‘lêr ei ti kha zinga chuh ‘thring’ ei ti nawk el. Tienlai khan khawthlang rama nawchizorhai chun mi mit an lak theina dingin pâr chei chuoiin an inchei hlak a, chuonga incheihai chu ‘sophisticated women’ an ti a, an sumdawngna le an hung kei mat hnung chun ‘nawchizor’ tinaah an hung hmang a. Aizawla thuthupa ‘Khawpui Service’ (KS) an ti ang deuh hi a nih. Amiruokchu, hun a fe pei a, mania inenkol thei, inza phur, thuom nal le man toa inchei thei, mi chungen, vantlang chunga inlênghai chu ‘sophisticated women’ an hung ti nawk daih tah a ni. Chuong ang bokin thil changkang hrilna trongkamah an hung hmang pei a, sophisticated clothes, arms, weapons, tastes, manners, devices etc ti dam hi a hung suok a nih.

Eini rawiin ‘lêr’ ti ei inkawktir tak ni awm chu ngaizawng hrang hrang nei lâwr, nei kop le thlâk zung zung mi, nuhmei-pasalna thila khom inphalrâi tak, mi lêlo le lepchie a ni el thei. Khawtlangin nungchang le chang dan mawia a pom chin ramri pĕla khawsa mia ngai khom ni thei mei bok a tih. Amiruokchu, nu lêr le zelthela mi ngai tam tak hi a taka chu ni dêr lo an ni thei a, pasal an nei hnunga mi ringum le hril kai an ni nuom khop el. Threnkhat chun mingo film an en a, an intong voi khatnaa an hang inliek nghal an hmuin a tak tak an sawn a, an rama an inzin pha, hawihawm le nêl taka an lo biek kha zuk thei el dinga inngaina an nei a, an chàng suol rop hlak. Chuong ang bokin India hmar sak rama chênghai hi ei inchei dan le hoiher a danglam leiin, vaihai hin ‘lêr’ dingin an mi zuk sie nghal a, mi zuom phanan an nei a, sienkhom a lo ni teu si nawh.

Artikul meu ziek ta si chun, ei hlaah ‘lêm ang der’ ti dam hi ei hmang nasa bok a, ‘lĕr’ thu hrilna hla tam dingin ka zuk ring a, sienkhom a lo vang khop el. J.C.Thangsiem hla, ‘Ana chu’ tia hin, “Ana chu… leplêr mi hril lo nih, par tin lawr a lo nih, lêm ang der thiem a lo nih, a sungril rûl tûr ang, nun mawina nei lo” tiin a lo hril a. Mi ta dinga a phuok, ‘Lawi thrat zan kha’ tia chun hieng hin a hril a:

Lunglai ka va’n sîr ngei de aw!
Pasal leplêr ka lo nei;
Tlangzarel khom dawn loin,
A ton thar rûn a pan nawk hlak.

A hran topa ‘lĕr’ thupuia hmanga, ‘Thra si Lêri’ ti hla phuoktu Lalruotthang a nih. A thu hi inzom lo neng nunga a phuok a ni leiin a rêngin zuk thur suok el ei tih:

Tinkim dawna thlunglu khama kan hnĕmna di,
Thra si leplêr mi hril lo nih;
I tuor zo maw? ka va’n pâm ngei! ruolhai el a,
Vanglai, thratlai sia inpawi;
Pasal siet, thrat nei ding ti hih,
I chûn thupui ni ka ring ngei aw.

Thra si lêri, lung invaia dawn kir
Nawk ni la nei i tih, ti rawh!
Vâl poi kaina hnota Jeep front seat le
Cinema Balcony ngai a,
Hotel run thim hnuoiah Golden Chance,
Gol.. den Chance...
(Aw... vok kong rau a zui nawk tah)

A sawt naw ngei, hmêl thra si, a leplĕr mi hril,
I tuor zo maw?..ka van pâm ngei, ruolhai ela,
Vanglai, thratlai sia inpawi;
Pasal siet, thrat nei ding ti hih,
I chûn thupui ni ka ring ngei aw.

Thu le hla tienga Zoram khawvela hma thruoitu chu Mizorama chênghai an ni rop hlak a, ei tam ang phua khawvela hla tienga intodel pawl tak ei ni ring a um. ‘Lĕr’ thu ruok hi chu hla a vâng kher el. College kan kai laia rock ‘n roll thluka Shillong-a sinthaw le inchuklai haiin an hung sak lar, tu chen khoma sak la hlaw zing chu hi hla hi a nih:

Lawmlai di kan tawnah Lênglerhi,
Zûn chhawl min băn a na e;
Par tin lawrin a her vel e, vangkhawliana’n,
Vâl dang trângnem vuanin awihlai a bei ta e;
Val tin di, Herthuli, Tlangsêli, aw Lenglerhi,
Herthuli, Tlangsêli, Lênglerhi aw ka di bil lo’ng.

Hi hla baka hla pakhat ka hriet chu F.Lalthanliana phuok, ‘Vâlkuahlawri’ a nih. Hi hlaa hin ‘lêr’ ti trongkam nekin ‘lem ang der thiem’ ti a hmang lem a. Hla phuok thiem H.Lalringa hla a, “Aw ka ngai em che, Chatuantawii” tia a ngaizawng hming lema ‘Chatuantawii’ a ti ang le a chunga ei hla tar langa hming pali- Vâltindi, Herthuli, Tlangsêli & Lenglerhi- an serpek ang khan, hi hla phuoktu khom hin a ngaizawng hmingah ‘Vâlkuahlâwri’ ti a phuok a nih.

Lem ang der thiam Mengmawii,
Biahthu hlan thiami;
Khua lo reia mi tawnah-
Lunglai her lehin,
Lem ang a der leh thrin, Vâlkuahlâwri.

A thra lêng par tin lawri,
Lem ang der thiami;
Ka hmangaih ber che tia-
Biahthu hlan zelin,
Lem ang a der leh thrin, Vâlkuahlâwri.

Liendang hlaa nu lêr khawdang
Rûn le Trieu inkara ei pi le puhai an cheng lai, abikin Sanzawla an khawsak lai khan thu le hla tam tak an ser suok a. Lenglai hlaa an hmang takhai chu LIENDANG HLA le SEMRUK HLA an tih. Sanzawla an um lai hin tlangval pakhat, pa lungleng thei le hla phuok thiem Liendang an ti hi a um a. A ngaizawng Khawltuo a phuok khumna hlahai le chu thlûka hla an hung phuok peihai chu ‘Liendang Hla’ tia hriet a hung ni a. Ama hi a nih a lunglengzie hriet zingna dinga lung phun hiel chu! Ama ngeiin hieng hin hla a phuok a:

Tiena pipu’n thlafamin hrânglung an phun,
Suilunglengah chaltuoiin hrânglung ka phun.

Chuong khopa a kŭrpui a ngaizawng Khawltuo chu tu lai trong takin nu ‘lêr’ tak a lo ni awm a. Trum khat chu Khawltuohai khuoa inthoka hung mikhuol ruol Liendangin a’n tuokpui a. Liendang chun,
Ka lungdi kha in lo hmu’m, a saw rala fe,
Sorthla tûk suok ka lungdi kha in lo hmu’m?

tiin Khawltuo chanchin chu a hei indon a. Anni ruok chun nui-ĕu deu hlekin, Khawltuo chu dem malam infawmin,

A hmu chu kan lo hmu de a..
Simbuthut par khom bè chul hman lo nu!

tiin an don a. Chuong nĕka chienga ‘lĕr’ thu hmaisana hang inhrilfie chu harsa ngot a tih. A thu ei hang ngaithlak ringot khomin, ei ngaizawngah ei hang inchan sin a, inzakin lu a mui chuoi chuoi thei a nih. Chu le inruola thil suongum ve thung chu, thu le hla tieng an lo sir inthuk takzie hi a nih. A ngaizawngnu ko duotnaa ‘sorthla tûk suok ka lungdi’ a hang ti ngat dam hi literechar boruoka inkhi chun a chim insang ta hle a nih. Mikhuolhai donna, “simbuthut par khom be chul hman lo nu!” ti hin a chim insang zuol. Literechar trongkama ‘anti-climax’ an ti, beisei letlinga thil tlung amanih hung inher hrilfiena dinga thra chungchuong a nih.

Kum 2007 October 12 Zirtawpni khan chawhnung tieng ruo tla hmer hmer hnuoiah David Buhril, Hrangthangvung, Sanga, Upa Ramnghinglo le mi dang pakhat thruoiin Senvon zopuia Sikpui Lung en dingin kan fe a. Hi Sikpui Lung (Zawllung) hi a nih a kum nawk August 2008-a thlarau helhol invoi pawlin an suosam leia artikul ka ziek pha nghe nghe khah! A ieng khom chu ni sien, kan hung kir tieng chun lam thlangah simbuthut par ka hmu a. David Buhril kuomah “Hi par hi i hriet am? I hmu ta hlak am?” tiin ka’n don a, a la hmu ngai naw thu le a hming khom a la hriet ngai naw thu a hril a. Simbuthut par hi par truoi ol deu el a ni thu le Liendang hlaa khom a um thu, a chunga ei tar lang tah chanchin hi ka hril a. Chu thu chu Senvon Diary-5 ah ka ziek nghe nghe. Simbuthut par khom be chul hman lo chu maw… ta êm êm a!

Sienkhom, chuong ang chun ei pi le puhai kha an lo lĕr nawh ti an hla dang, ‘Butukhuonglawm hla’, kan naupang laia inhnelna hlaa kan la hmang hlaka chun chieng takin hieng hin ei hmuh:

Ka’n di naw khan e,
Theibuong hrui khom juong băt sien la,
Lo di naw ningah;
Ka’n di pa khan e,
Suontriek tè khom juong bat sien la,
Lo di de ningah.

(April 26, 2013 Friday, Delhi)