Search


Apr 10, 2015

Trong Hmang Dik: Lesson Sawmpahnina


Note: Lesson-12 a inthok hin thu mal hrang hrang trobul suina tieng ei pakai ding a na, chu chun Lesson iemani zat zet a hluo ding a nih.

KHAWZÎNG

Van khawpui thar tuola leng lai khin,
Khawzing hnuoiah inrieng an um ngai nawh;
Hringna thing zâr kûr diem diem hnuoiah,
Nunkhuo thara lengin, fiertui inthieng an dawn

ti hi ei kalchar mita inthoka Pastor Thangngurin van ram um dan ding a hmu dan Semruk Hla thluka mawi taka a siem a nih. Hi hla, Adam suon le pâr lengna khawveltia intrana hin thina tûrin a fang siet hringnun khawvel lungsietumzie le thi hnunga Krista zara chatuon nun thar changa lêng dinghai ngirhmun ropuizie chu a min entir a. Hieng anga hla ropui hi Zo hnathlak trong tin lai khom hla dang hmu ding a tam nawh.

Tuta truma ka thlûr nuom ruok chu a hla inrilna le mawina ni loin, a chunga ei hla tarlanga KHAWZÎNG ti hi a nih. HMAR TAWNG HMANG DAN (1997) ti S.N.Ngurte siem, Hmar Literature Society-in Hmar Grammar thrangpuitu dinga a poma chun ‘Khawzing’ ti hi hla trongkama ngaiin, “thing phun zing dur, inchawng”tiin a hrilfie a. Ama hmang dan le inzoma a hrilfie ni ngei ding a na, chu chu ei hrietpui si naw leiin hang thluoi (comment) rak ngaina khom a um nawh. Ka ring dan ruok chun, kum tina pi le puhaiin kum khat sunga pieng naute po po inhlanna ‘Khawduop’ an siem chânga tuolzawla thing zîng khupa an phun tlar leh ‘Khawzing’ ti hi a ngaisuol pal a ni el thei.

Pastor Thangngur kha hla phuok a thiem chauh ni loin trong hmangruoah a hausa a, a hmang fimkhur a, a khap suol ngai nawh niin an lang. Ei kalchar tukvera inthoka ei kalchar mit ngeia ei ram thar zuon chu fie taka ei hmu theina dingin thu le hla a siem a. Hi ei hla tar langa ‘Khawzing’ a ti khom hi tu laia ‘Pathien’ ei ti hi a nih. Pipuhai khan an suongtuona thla kiin a hawl phak ang chin peiin Pathien an ring dan khom a’n siem tung pei a. Dannaranin, hnuoi le van le iengkim siemtu, iengkim chunga thuneitu, mihriem ta dinga thil thra thaw hlaktu, hnam vengtu le humhimtu umin an ring a, chu chu hming hrang hrangin an ko a, an kona hming laia pakhat chu ‘Khawzing/Khuozîng’ ti hi a nih. ‘Khuonu/Khuopa’ khom an ti tho. Chu chu tuta ‘Pathien’ ei ti hi a nih.

Khawzîng/Khuonu/Khuopa/Khuovang/Pathien baka hin mihriemhai sukna thei le vangduoina intlun theitu thlarau amanih ‘huoi’ tam tak umin an ring a. Khuoa hri intlun thei chu ‘Khawhri’ (khuo+hri) an ta, ram tienga mi chu ‘Ramhuoi’ (ram+huoi) an ti thung a. Chuong huoi chi hrang hrang chu hlêma suklungawi tumin an inthawi hlak a, an biek tak ruok chu Khawzing/Pathien a nih. Chuleiin, ramhuoi tlon lungawi tuma an inthawina le Pathien an biekna chu danglam tak a nih. Ramhuoi chu hlêm lungawi an tum laiin Pathien chu inza taka bein a hmaah dawvan an kai hlak.

Pipuhai chun ‘Khawzîng’ hi vana um, a vengtu uichalhai khom sakei vong ni dingin an ring. Khawzîng chu thumal pahnih, khuo+ zîng a inthoka suok a nih. ‘Khuo’ chu mihriem chengna hmun a ni ang bokin a chêngtu (thlarau) tina a ni bok. ‘Kan khuo’ (our village) ka ti chun chengna hmun hrilna a na, ‘Ka khuo a sawt, Ka khuo a sik’ ka ti ruok chun keimaa chêng ka ‘thla’ amanih ‘rau’ amanih ka hrilna a ni nawk daih a. Chu nêka huop lien lema hril chun, ‘Khuo a’n thieng, Khuo a thra, Khuo a mawi, Khuo a var, Khuo a’n thim, Khuo a sie’ ka ti chun hnuoi le van, boruok um dan Nature ka hrilna a ni nawk daih a nih. Khawvel le thilsiemhai chunga thuneitu chu ‘Khuo’ ei ti bok a, chutaka inthok chun Khuonu ti trongkam hi a hung pieng a nih. Vangneina mi pe theitu ‘Khuo’ chu ‘Khuovang’ (khuo+vang) an tih. ‘Khuovang samsui’ ei tihai chu an pienga inthoka nuhmei pasala innei dinga Khuonu-in a lo ruot sa (pre-ordained) tina a nih. Chu chu hla trong chun ‘khuonuleng ruot sa’ amanih ‘khuonu tuorem sa’ ei tih. Kristien sakhuo a hung lut hlim khan ‘God’ ti inletna ding hin ‘Pathien’ am ‘Khuovang’ hmang ding ti thuah an insêl nasa hrim a nih. Chuleiin, pipu hlaah, “Chungkhuon a lo rêl maw e, Van khin a lo rêl maw e” an lo ti a nih. Chungkhuo/Chungkhuonu ti chu ei chung vana Pathien tina a nih.

‘Zing’ ti hi Anthropologist F.K.Lehman chun, “House spirits are associated with the term zîng. For instance, when a child reaches the age of a few months, a sacrifice is performed to put it under the protection of its zîng” tiin a ziek a (The Structure of Chin Society, 1963 p.177). Chu umzie chu, ‘Zîng’ chu in le lo vengtu thlarau tina a nih. Chuleiin, van le khawvel le boruoka thuneitu le khuo le in vengtu chu ‘Khawzîng’ tiin an lo ko niin an lang. F.K.Lehman ngeiin, Kristien an ni hnungin Zo hnathlakhai chun ‘Khawzîng’ chu ‘Pathien’ an hung ti ta lem a nih tiin a hril bok.

In Search of Chin Identity: A Study in Religion, Politics and Ethnic Identity in Burma (2003) ti ziektu Lian H.Sakhong chun Khawzing (Khuo-Zing, Kho-zin, Khozangpa)) ti hih “Supreme God; the creator of the entire universe, including spiritual beings and human being, the giver of Zing-the vital force of life, the Father of all, the meaning of everything and the source of life” tiin a hrilfie (p 23-24). A umzie chu Pathien Chunghnungtak, van le khawvel le a sunga um thlarauhai le mihriemhai siemtu, hringna thahrui inthlungna Zing petu, mi tinreng le thil tinreng Pa, iengkim umzie inneitirtu le hringna hnâr” tina a nih. Hrilfiena a pek hin The Lakhers (London 1932) ti ziektu N.E.Parry le The Theological Concept of Zo in Chin Tradition and Culture (Rangoon 1984) ziektu Sing Kho Khai hrilfiena khom a thrang sa a nih. Chîk taka ei bi chun, Hebrai mihai Pathien ‘Elohim’ ti le ‘Khawzing’ hi thuhmun niin an inlang. ‘Umzing chu ka nih” (I Am that I Am) leh khom an inzŭl hmel khop el.

Ei pi le puhai Shana an um laiin trâmpui mitsim an tuok thu an hril rop kha hrieng ei ta. Trâm leiin mi tam tak an thi a, a thren an inpêm hmang bok a.

Shan khuoah lênpûr a tlâ,
Mi raza tlân thiera e;
Chung Pathienin Shan zuk siem a,
Shan khuo lung ang ngirna e

tiin hlain an lo phuok hiel a. A kum linaah bu a hung tam nawk a. “Ei Khawzîngin mal a mi sawm a, ei hausain buchangrum fa nawk thei dingin a mi siem nawk tah a ni hi. Chuleiin, ei khaw hnaia mihai khom fielin, ran lukip thatin lawmna ruoi siem ei tiu” an ta, ruoi an thre mup mup el ti an hril hlak bok a. Hienga inthok hin malsawmna vurtua an ngai chu Khawzîng a nih ti a chieng.

Chîk taka ei bi chun, pipu trongkam serhai kha umzie nei tak vong a lo nih ti inhmai ruol a ni nawh. ‘Sakhuo’ ei ti khom hi sa+khuo keikopa an ser a nih. ‘Sa’ chu ei bil, ei nina, ei zung le zam, ei thlarau, Saptronga ‘being’ an ti hi a nih. Hnam dangin ka nina kha hung trawmin, ama bil, a ‘sa’ maksanin hung intuklut/insunglut sien, ka sa a phun tina a na, ka sa a phun (intrawmpui) nia inthokin ‘Keivom’ a hung ni tah a nih. Chuleiin, mihriem zungzam, nina le thlarau ‘sa’ le siemtu ‘Khuonu’ inzomna chungchang thil hrilna ‘Sakhuo’ tia ei pi le puhaiin an inbuk el dam hi theology pakhat chu a tling hrim hrim a, Saptronga ‘religion’ an ti nek daiin a umzie a’n thuk lem a nih.

Khawzîng’ ti hi ei hla tarlanga chauh naw hin chu hla phuoktu dang le thu ziektuhaiin an hmang ka la hmu ngai naw a, Thangngur ngei khomin a hla phuok dangah voi khat a hmang nawk ti naw chu a hla danga chu a’n lang ta nawh ni mei a tih. Hlaa a zep sa hnung khom hin a umzie hrie ei tam ta naw a, Hmar trong hmang dan lekhabu siemtuhai khomin mêl tama threlin an mi hrilfiepek tah ti ei thu bula khan ei hril ta kha. Hi hin eini trong ngei ei ngaisak nawzie dam, ei pi le pu chanchin hre loin ei trong thumal tam tak umzie bul hi hriet ruol a ni nawzie dam le ei trong phûm botu ding chu eini ngei ei nizie a sukchieng. Thangngur kha thlaraua suok thu le hlaa mi chawmtu a ni bakah Hmar trong thra humhaltu poimaw tak a ni a, a hla thuhai hi a umzie hriet tuma ei inchuk zuol nawk sauh nuom a um. ‘Khawzing’ ti khom hi a hlaah lo sie kher naw sien chu inhmang dai tang ei tih. A sie sa khomin ei inhmang trêp a ni hih.

(Originally written December 2009; revised and enlarged April 9, 2015)

###

No comments :