Search


May 9, 2016

Thlarau Perzep


Tuolbuol thla a hung de a, chu kuma loa thret ding ram ngaituo dingin lal le siehmanghai an inkhawm a, chu chu PAM ROREL an tih. An sukfel charin tlangsamin a khaw mi po po hriet dingin tlang a’n sam a. A tuk khuontevika thoin, lo dinga an ditna lai seng huol lawk dingin in khat pahai chu an suok a, an ram huolnaa chun hmun iemani zatah per an zep a. Mi per lo zepna chu mi huol tah a nih ti an hriet a, hmun dang an zong hlak. An thaw dan chu, thing tuoi amani ruo an sat bong a, hnuoiah an phun a, a sipah hmolte an zep.

Perzep dan chi hrang chu thlersep, a zangthalin a sir ve ve hnuoiah sun lutin an inkŭi a, chu chu perngo an tih. A hnuoiah bufun an sie hlak a, chu chu vaak amanih vate dangin an fak ngam nawna dinga an thaw a nih. Lohnawm sa suokna khăn thra deuah sa an suok ngam nawna dingin perngo an inkui hlak bok. Mak takin, ei pi le puhai khan thlai fa dinga loa ramsa lut hi ‘lut’ ti loin ‘suok’ an ti tlat chu tie! 
Chun, ram hnuoiah thil thra iemani miin a hmu a, a hnunga lak dinga a huol nuom chun perngo inkuiin amanih sawlhna a buk khum a, mi dangin hmu hai sien khom mi perzepna a nih ti an hriet a, an inza a, an tawk ngai nawh. Chuong ang chun thing tuoi phur dinga an huol khom an thaw hlak. A thren chun hnâng vârin an khit. Chu chu huol inentirna a nih.

Nuhmeia nei ding huolna ruok chu thir thranga siem lo sin thawna hmangruo, entirnan hrei amanih tuthlaw hi tharlaizomin an tuom a, nunghak nu le pa kutah an pek hlak. Nunghakin nei a nuom naw chun sekhat leh thirdam chu a let kir hlak.

Thlarau perzep
Tuta truma ei thu buon tum ruok chu thu dangdai tak, ‘Thlarau perzep’ ti a ni daih. Mi dangin an hmang ta hlak am ka hriet naw a, kei chun ka hmang ka la hriet nawh. Ei thu innghatna ding chu Thilthawhai 16:6-10 inkara Thlarau Thienghlim le ‘Isu Thlarauin’ Asia rama Chanchin Thra hril lo dinga Paula le a rawihaiin a khap thu le Makedonia tienga fe dinga manga kona a hmu chu zawma an inthok suok lem tah thu a nih. Ieng leia Asia rama rong an bawl Thlarau Thienghlimin a khap am ning a ta?  Rongbawlna dinga Thlarau perzepna bik a um hlak am a ni? A um chun iengtin am hre thei ei ta?

Hieng zawnahai hi ei inbichilpui hmain ei rama thil tlung hang bi hmasang ei tih. Kum 1910 January khan Aizawla misawnari Daktor Fraser-in damdawi tienga a kaiza vengtu dinga ama sum senga mingo tlangval a hung thruoi, Watkin Roberts (Saptlangval) chun Senvon lal Kamkhawlun lekha, Johan bu mal kawma a ziek chu a hmu a, ama Saptlangval ngei chuh Senvonah hunga a lekhabu thon chanchin chu hril dinga fielna a nih. Manga Paula’n Makedonia Kona (Macedonian Call) a hmu nek daih khan a chieng lem a. Saptlangval chu a fe tah ngei a, February 5, 1910-ah Senvon a tlung a, Chanchin Thra a hril a, ringthar khom a man nghal nia hriet a nih. Kong khata hril chun, Chanchin Thra per a va zep a nih. Lo chu vat tran dingin tuoltro thoktu pathum- Savom,Vanzik le Thangsingpui- a tir a, May 7, 1910-ah rongbawlna chu an tran tah a nih. Hi ni hi threnkhat chun Missionary Day ah puongin kum tinin an inser.

Chuonga fe peiin February 1914 khan ringtharhai le thoktu sawm chuong an sorhai chu enkol dingin Zo hnathlakhai laia Mizoram puo tienga misawnaria suok hmasa tak Ralzadala (R.Dala) chu Senvon-ah a hung lut a. Chu kum Kristmas chu Calcutta inthoka hung Watkin Roberts rawiin Inkhawmpui leh infawmin raw ching hnuoiah an hmang a, Mission indin an rel thluk a, a hmingah Thado-Kuki Pioneer Mission (TPKM) an inbuk a. An riva a hriet charin Manipur tlangram po po a perzepnaa ngai, January 6, 1894-a Imphala hung lut William Pettigrew chun sorkar-ah a hek nghal a, a hnungah buoina nasa takin a zui tung pei a, a kakhawk chun chawl loin tu chen hin a la sawi hning dur dur a nih. William Pettigrew-in a hekna san chu a perzepna, a ram huola ama phalna la loa ramthar an va vat êng duoi lei a nih. Manipur a hung luta inthoka kum 20 sung (1894-1914) khan a perzepnaa a ngai Churachandpur Biela hin voi khat khom an zin ti hriet a ni nawh.  Chuong a ni si chun, Watkin Roberts perzep le William Pettigrew perzep kha a ieng lem am Thlarau perzep ni tang a ta? A kotu Senvon lal Kamkhawlun kha Lungthulien-ah ringtu ni hman loin a thi tlat a, ieng lei am ning a ta? Pathien kona rawl nia ei hril hlak hi tak a ni le ni naw iengtin am hre thei ei ta? Isu donna chu: A ra-ah a’n hriet (Mat 12:33; Lk 6:43) ti a nih.

Makedonia Kona Rawl
A hmaa ei hril tah ang khan, Daktor Luka chun, “Asia rama thu hril lo dinga Thlarau Thienghlimin a ti leiin Paula le a’n zinpuihai chun Frugia le Galati ram po po chu an fang suok a. Maisia ramri an va tlung a, Bithunia ramah lut an tum a, chu khom chu Isu Thlarauin a phal naw a. Chuongchun Maisia ram chu fe thlengin, Traos khuo an tlung thla a. Paulan zanah inlarna a hmu a, Makedonia rama mi pakhat ngir hin, “Makedonia ramah hung kai la, mi hung san rawh” tiin a lo ngĕn a. Inlarna a hmu zo chun an kuomah Chanchin Thra hril dingin Pathienin a mi ko niin kan hriet a, Makedonia ramah fe kan tum ta nghal a” (Tt16:6-10) tiin a lo ziek a. Hi taka ‘kan’ ti indot zata a hmang hi Thilthawhai a zieka a hmang hmasakna tak a ni a, umzie nei tak, ama ngei inzinnaa khan a thrang ve ti sukchiengtu a nih. Ei thupuia inthokin zuk pêt met inla, Hmar trong danglamna pakhat chu ‘an, kan & ei’ ei nei hrang thlie hi a nih: An huon, Kan Huon, Ei huon. Zohnathlak trong hrang hrang, abikin Lusei tronga chuh ‘ei’ hi an nei ve nawh.

Mi tam lemin Luka thu ziek tawite ei hung tar lang hi lamkhuong hmin ei dol puot anga ei tiem liem puot ka ring. Chu chu Baibul chauh khom ni lo, lekha dang ei tiem dan tlangpui khom niin ka hriet. Ngaituona hmanga ei tiem ruok chun zawna khir tak tak indon ding a tam. Khawvel po poah fe a, thilsiem po po kuoma chanchin thra hril dinga thupetu ni siin ieng leia Asia rama mihai kuoma hril a khap am ning a ta? Asia mihai chu thilsiem laia tiem an ni naw ning a ti?  Isu meu khom mihriem taksa puta a hung pieng khan Asia mi-a pieng a ni naw am a ni? Sakhuo tia hriet tham pieng tah po po hi Asia rama pieng vong, chu khom chu Equator-a inthoka inkhia hmar-sak tieng latitude 30 vel chen huop ram sunga pieng vong a nih. Chu umzie chu, khawmuolpui (continents) pasari laia pakhata inthok chauhin sakhuo ti thama lien (major religions) a pieng a nih.

Ieng leiin am? ti ei indon pei chun zawna don thei lo le don seng lo ei hmaah intieng a tih. Chu chu Pathien ropuizie le Iengkim LALPA a nizie hriltu a nih. A thilthaw le thilsiem ei hriet phak chinah a donna ding khom ei hriet. Filawsawfar chun thil ni thei dinga a ngaihai chu a sui chet chet a, miin ienga an ngai loa inthokin thudik tam tak a hung ngaituo suok a. Scientist-hai chun thudik nia an zeldinhai chu fie tumin an zong a, an zong hmu thei chin an pom hmak a, an fie thei lo chin chu thu chieng lo-ah an sie a.  Kha hma khan kohran thuring bulpui kala an hriet inchuktirna hrim hrim chu Pathien hrilsietnaa ngaiin dawnril tam tak an that a, thaw thra hle-ah inngai. Pathien thutaka an ngai le inzirtir le Pathien thil siem dan tak inang naw leia kut hmang suol an nih. Thudik ruok chu Pathienin a thleng pha naw a, nisain hnuoi a’n heltir naw a, hnuoiin nisa a hĕl pangngaiin a la hêl zing. Ei inkhina hmol tawi lei dam le ei hrietna mit inthim lei dama Pathien thutak ni si lo Pathien thu ngiela ei hril hin Pathienin a thutak a thlak chuong nawh. Sakhaw ram le khawvela buoina suok tam tak hi mihriem perzep le Thlarau perzep ei thlier hrang thiem naw lei a ni nuom. Mihriem perzepah ringvang thu ei zep rawn.

Lamthruom poimaw
Histawri inkhina hlam hmanga ei chang thur suok umzie ni awma inlang hi ei inkhi chun khawvel lien lema Chanchin Thra kalchawi intranna lamthruom ni dinga Thlarau perzepna chu Makedonia ram a nih.  Mediterranean Tuipui hmar tienga tuipui inkhaw lut Agean Tuipui-a Dardanelles ringrek le Istanbula Bosporus ringrek fe thlenga Tuipui Dum (Black Sea) a hang finna hi Asia ram le Europe ramri a nih.  Asia ram tieng hi kha hma khan Asia Minor tia hriet a ni hlak a, tuhin Turkey hnuoiah a um a. A ral tienga Europe ram hung inkhaw thla hnai tak chu Greece a nih. Makedonia chu Greece hmar tienga tlangram inhoi, tui tamna, dil sawmnga neka tam umna, Roman Lalramin BC 146 laia Province pakhata a hung siem a nih.  

Khawvel hrieta Makedonia hung inlarna chu Alexander The Great (356-323 BC), India ram hmawr chen hung hnetu, a hnena taphotah Grik nunphung le kalchar la lut a, sukchangkang tumtu kha a nih. Khang lawma hun sawt naw te sunga Greece, Asia Minor (Turkey), Mesopotamia (Irak), Suria, Palestina, Aigupta, Persia (Iran) le India ram thlang hmawr chen hnea lalram ropui tak indintu khah Chanchin Thra la hung tlung ding the darna ding lampui siel lawktu dinga Pathienin a lo hmang lei a nih ti inla, ei hril suol tam ka ring nawh. Makedonia Kona Rawl ngaithlaa Paula le a rawihaiin Europe-a Chanchin Thra an put lut hi Makedonia mellung phun laia khawvel nghong nasa lem chu a nih. Chu chun damten zung keia inzam dar peiin, kum 313 AD-a Roman Kumpinu Constantin le Milan bieltu Licinius-in a ram sunga zalen taka kristien sakhuo zui phalna Edict of Milan an ziek hnung khan sukdudana a hung re a, kohran a hung ngir nghet pei a, kum 324 khan Kristien Sakhuo chu Roman lalram sak le thlanga a ram sakhuoa namdet a ni hman der tah a nih.

Chu thil chu nuom ela hung tlung a ni nawh. A lampui duong lawktu a um lei a nih. Chîk taka ei bi chun, khawvel le vanvela thil tlung le inher vel dan po po kontrawltu kut a um a, chu chu Athen khuo Areopagi-a maicham an siem, ‘Hriet lo Pathien ta ding’ an ti khah Ama ngei chu a nizie thu huoi takin Paula chun Gravitation Theory hmangin, “Ama leiin ei hring a, ei chang a, ei um a ni si a” (Th. 17:28) tiin, vanvela thilsiemhai inhip tuo dan (Law of Gravitation) hmusuoktua ei ngai Sir Isaac Newton (1642-1727) hai, Theory of Relativity invet chilh, Scientist hmingthang Albert Einstein hai le mi dang dang an pieng hma daih khan thlaraua inthoka hrietna nei Paula chun Grik mivarhai a lo gawppui der an tah.

Milien inzinna ding chu a’n zin hmain a lampui ding nasa taka an lo buotsai lawk ang hin, thil poimaw hung inher suok ding hi a poimaw ang dungzuiin, kum tam tak buotsai lawk a lo ni hlak ti Baibula khom ei hmu a. Baptistu Johanin Isu hung ding tlang a lo insampui khan kum 700 hmaa Pathienin Zawlnei Isai kuoma a lampui buotsai dinga a lo hril thu chie kha a hung khekpui a nih. (Isai 40:3-5; Lk 3:4-5). Chu chun thu tam tak a hril.

Hi hi hrilfiena dingin sakhaw thila khawvel inlumlet dan bung le chang tawite hang bi vak ei tih.  Mihriemin Pathien an zong hun le sakhuo an ngaiven hun a um ang bokin an inhnik der naw hun, thlarau tienga mautam a tlung hun a um.  Khawvela dawnril le zawlnei an hung suok rawn hun kha ei en chun BC 700-300 inkar a ni deuh tak. Chu chu histawri hlama inkhi chun dumtong chen chauh a nih. Sienkhom, zawlnei Isai hai, Jeremia hai, Ezekiel hai, Buddhism hmu suoktu Gautama Buddha hai, Jainism suklartu Mahavira hai, Confucianism hmu suoktu Confucius hai, Taoism hmu suoktu Lao Tse hai, Zoraostrian sakhuo trantu Zarathustra hai, Daniel a ruolhai le zawlnei Ezekiel le zawlnei dang dang hai, Grik mi thiem le dawnril Pythagorus hai, Plato hai, Socrates hai, Aristlotle hai le mi dang dang hai, Ramayana le Mahabharata chanchin le tienami hung suok hun hai hi chîk taka ei bi chun hi hun ei hril sunga mi an ni vong. Chun, sakhaw liena ngaihai hrim hrim hi Asia rama inthoka pieng vong a nih. Isu pieng hma kumzabi pathumna lai khan India rama ringot khom, phuhlum suok vanglai ang elin, sakhaw thar 300 chuong zet a hung suok a, chuonghai laia dam khawsuok chu Hinduism, Buddhism le Jainism sakhuohai hi an nih. Hieng lawma thlarau tienga dangcharna le phingtramna boruok inleng hi chik taka ei bi chun, Isu Krista hung pieng ding thua Pathienin mihriem lungril le ngaituona a lo buotsai lawkna a hoi khop el.

Kristien sakhaw tukvera inthok chaua ei bi lem chun, Isu Krista hung hma kum zasari vel kha khawvel hmun hrang hranga cheng mihriemhai lai thlaraua dangcharna le phingtramna a um a, mihaiin chu hruk bitna ding chu an zong a. Grik mi var le dawnril, voisun chena an hming chuoi loa ei la sam zui peihai hin hrietna le thiemna hmanga chu kawruokna chu hruk bit an tum leiin varna thu tam tak an phu suok a, a tawpa iengkim inthlung khawmna chu hrietna ril thutak, anniin ‘Logos’ an tia chun innghatin an hriet a. Chu thu char chu hmangin Johan chun Isu Krista hung san bul a hrilnaah “A tirin THU (Logos) a um…” tiin van ram chena som tlak thu ropui a hung vor suok a nih. Paula khomin mihriem taksa puta hnuoia Isu Krista hung thu chu histawrian tarmita inthoka thlîrin, “A hun bituk a hung kim meu chun Pathienin a Naupa a hung tir a, nuhmei sula inthokin Dan hnuoiah a hung pieng a” (Gal 4:4) tiin a ziek ngat a nih.

Makedonia Perzep le a nghong
Makedoniaa Thlarau perzep chu ngai poimawin Paula le a rongbawlpuihai chun Europe khawmuolpui an kai a, Filipi le Thesalonika-ah kohran nghet an indin a, duot takin an kan hlieu a. Chanchin Thra chu a hung indar pei a, Roman lalram a hung hne a, chutaka inthoka tu chen hin Rom khawpui chu kohran hmunpui a hung ni tah a nih. Sawt naw te sungin Europe pumpui a hung hne a. Kha hmaa trongchanglaknaa an nei, “The faith is Europe and Europe is the Faith”[1] (Kristien sakhuo chu Europe a na, Europe chu Kristien sakhuo a nih) an lo ti hiel khah thil awm tak a nih, a san chu Europeon/Western Civilization ei tih hi Kristien sakhuo chanchin leh kei thre thei a ni nawh. A bul intranna chu Makedonia Kona Rawl a nih. 

Europe rama inthokin khawvel kil tinah Chanchin Thra a lut a. A bikin ramper siem rawn tak Great Britain-in India ram hung la a, India hmar-saka thingpui huon nasa taka a hung siem lai khan, eini rawi, dai kilkara umhaiin an thingpui huon zu rûn a, an thoktuhai lu ei zu lak hlak leiin an poi ei tawk a, ei baksamah mi hung thrâmin, kum 1890-91 khan mi hung hnè lăk a, 1894 khan ei lungril hnetu dingin misawnari hung lut an phalpek a, Chanchin Thra ei lo dong ve phak tah a nih. A bul intranna chu Paula le a rawihaiin Makedonia kona rawl an lo ngaisak lei a nih. Sienkhom, an Chanchin Thra hung hawn kha an nunphung le zieranga an lo inthuomtir, a hmelhmang khom anni hmel an inputtir tah a ni leiin, ei biek Isu hi ei mingo chei tlat a nih. Thlaraua a hriet chieng hnunga Thangngurin, “Sandamtu hi ka hriet hma chun, Mi dang Pathien ka lo sawn a!” tia a testimawni hlaa a khekpui khah thil mak a ni nawh.

Tlangkawmna
Eini rawiin mania ramthim inthimzie khom ngaisak loa per ei zep fek fuk el hi ieng per am ni tang a ta? Thlarau per am pawl per? Makedonia kona rawl ei donga ei hriet hi ieng rawl am ni tang a ta? Pathien rawl am Setan rawl? A donna chu: A raah a’n hriet.

Ei thu buon bulah kir nawk inla. “Asia rama thu hril lo dinga Thlarau Thienghlimin a ti leiin” ti le “Bithunia ramah lut an tum a, chu khom chu Isu Thlarauin a phal naw a” tihai hi thu mei mei lo, hriet chieng lo chun salam sang tam chawi theina a nih. Ei bi chieng ruok chun, Asia rama thu hril hrim hrim Thlarauin a khapna ni loin, Paula le a rawihai kha an rongbawlna hmun dinga Thlarau Thienghlim perzepna chu Europe a ni leiin Asia rama inbûr lo dingin a khap a ni lem. Peter lekhathon (1 Pet 1:1) ei tiem chun, chibai a bukhai kha Thlarauin thu hril a khapna Asia rama mi vong an nih. Thilthawhai le Peter lekhathon an ziek hun hi AD 60 bawr vel ni dinga ring a nih. Chuong a ni chun, Thlarauin Paula le a rawihai thu hril a khapnaa hin hieng laia rongbawltu dinga Thlarauin a ruothaiin Makedonia-a Paula le a rawihaiin rong an bawl lai khan an bawl ve nghal a nih ti a chieng. Bithunia Roman Governor Pliny-in Roman Emperor Trajan kuoma lekha a thona chun Bithunia kristienhai thratzie le thu an awizie thu a hril. Ringna thua buoina a um leia sukfel dinga AD 325-a Bithunia khawpuia Nikaia Kansil (Council of Nicaea) an ko trum khan a nih kohran thuring bulpui Nicene Creed (Nikaia Thuring) an pom chuh.

Chanchin Thra hrilna ding hmun le rongbawltu ding ei ruot lai hin kona dongtu le a rongbawlna dinga Thlarau perzepna hmun hriet chieng a va hang poimaw de aw!

(May 7, 2016, Delhi)

PS: Kar hmasak khan hi thu hi sei tak ka ziek a, thon dinga ka buotsai laiin ka hmet bo vong a, a thara insu truta ka hung ziek nawk hram hram a nih.

[1] Hilaire Belloc, Europe and Faith (1920)

###

No comments :