Hieng lai hun bok hin khawvelin thu le hla thra chungchuonga a ngaihai laia pakhat, Rabindranath Tagore-in 1913-a Nobel Prize a dongna ‘Gitanjali’ chu 1973 khan mani trong thu le hla jêngpuia hlŭ lût ve ka nuom leiin, invêt huoi thawin, ka’n let a. Sienkhom, thu le hla ril hmu le man phak, sungmit varna (discerning mind) nei, zalen taka ngaituona hmang mi tu chen khoma ei la tlawm lai hin, Sam le a danglamna hre hrang loa chek pol pawl um thei a nizie ngaituona leiin, tlangzar loin kum 44 chuong rĕl mong a nghak a. A tawpah, a bu hrana insuo loin, kum 2018-a ka buotsai TRANSLATION (Thu le Hla Inlet) ah bung thumna a hung hluo tah a nih. Kum sawmthum hnunga Baibula ‘Book of Wisdom’ an ti bik Joba-Hlahai Hla, abikin Joba le Sam ka’n let laiin, hi rongbawlna sin hi ka la thaw ding a nih ti ka hriet hma lai daih khoma a thaw dan ding a pûmbŭka mi lo sertu chun trong tuolleng hmanga hla phuok dan (versification) mi’n chuktirna dingin Gitanjali hi a lo hmang a nih ti ka hriet suok chauh a nih!
Kristien sakhuo ei hung zuia inthoka pipu nun dan le an thu le hlahai chu ringnawhai thuomhnawa ngaia hnawmhnawl vong dinga inchuktirna chu ei mawl em leiain a umzie, a sie a thra thlier nachang hre loin an mi lo zuipui a. Kumpinu rorelna hnuoia kum sawmnga chuong hret chauh ei um ve hnunga zalenna kawl a hung var khan hnam danghai ang bokin ke nghatsan indin tumin hma ei hung lak vea chuh, hnam rothil tam tak ei lo hnawl hmang tah leiin, saruoka lêng ang ei lo ni hman dĕr tah. Damlai hringnun hnawmhnawla thi hnung khawvel ringot invoi le buoipuitu mihriem, khawtlang le hnam dingchang le an chanchin hril hlaw ei hriet ta hlak am?
Hieng lai hun, abikin 1963-a Hmar Cultural Society Chairman ka ni-a inthokin, pi le pu thu le hla hai, ringnawhai thuomhnawa ngaia kum tam hnawmhnawl ei tum le tam tak ei lo inhmang tah chu kei tho tuma a kûl a tâia kohran hmai sa le intŭr khom menah thlaka hnam sansuok sin (cultural rescue mission) ei bawzui vang lai a ni leiin pipu thusim, thurachi, tienami, thu le hla hlui hriet theia la um hai chu ei dap khawm a, zieka hlu lutin, a bu-in iemani zat a hung suok a. Hmar pipu hla, Sielmat tlanga inthoka H.V. Vara buotsai le Haflong-Muolhoia inthoka L. Chongtho buotsai tlawmte, a bu-a an siem dam hi khang lai boruokin a nghong suok entirna hring zing chu a nih. Chu vuokveta inthok chun Lenruol Hla Bu (1979) le Hmar Hla Suina (1980) dam hi a hung pieng tah pei a nih. Hieng laia beipui thlaka ei kei suok le humhal tihai băk hi tu chen hin a dang hmu ding a vang. Research thaw pei si loa phuokfawm histawri inhûkpui rin lo pawl ruok chu ei pung niin a’n lang. Hmun le hun tinah zawlnei der an bo nawh. Hnam kalchawi sukkolawktu an ni thei. Dawntlang nikhuoa bân phara thutlukna siem ngiet pawl dam an ni nuom.
Ieng leia thuhmaa thumal zasari lai zet ka thlâk hmasa am a na? Ei thu buon tum, thil liem tah hnung, hnamin ei thu leh hla thra tam tak, ei chanchin le nina chin pei hriltu, ei thusim, thurachi le tienami tam tak, ei sakhaw thar hminga invetthlak taka ei lo hnawmhnawl tah hai sui kîr tuma thrang ei lo lak dan bung le chang poimaw hi ruoltharhan hre a, ei la hum thei sun sunhai bek hi humhala an hung hlutsak ei dit lei a nih. A hlutzie hretu ta ding chun, trong mal inhmang tah pakhat ringot khom ei keitho hi rangkachak thri bawr tam tak nekin a hlu lem.
Zil ang ko Ei thupuiah lût zâi rêl inla. Hienga Delhi tlanga inthoka Sinlung Thar indin tuma pipu thusim, thurachi le tienami an lo ser suok tam tak ei lo inhmang tah chu ei kawl le kienga chenghai chanchin le thu le hlaa inthok beka suidon thei a um am ti-a ka dap lai hin, 1973 khan hla pakhat, Thuhriltu (Ecclesiastes) thukhawchang besanin, CHAM SONG RENG AN UM NAWH ti thupuia hmangin ka phuok a. Chu chu chuong hun laia thusep ka ziek, BEISEINA KHAMHRUI ti leh pawi kawm thin ang an nih. A chang khatna chu hieng ang hin:
Damlai khawvel hringnun hi,
Kimten ka dawn chang ni hin,
Vanrâng sûm lêng vêl angin,
Hlim lai kawl an liem a;
Chongzil ang ko kîr thei chang sien maw!
Chong ang chĕn nawk di’n kei ka tawnah. (Lenruol Hla Bu No.63)
Ka phuok laia ka lungrila thu hung inlang zok chu: Chongzil tienami hi zieka ka maksan naw chun, thrangtharin a umzie an hriet awm si naw a, an hung indon pha leh tuin am hril fiepek tang a ta? ti a nih. Chu char chuh ka phuok hnung kum 47-ah an hung indon ta ngei a, vangneia siemin ka la dam a, sienkhom an zawna hi ka don mumal thei ta nawh. Kum 1964-a mi hratkhawkheng Khuplal le Parbunga kan inpawlnaa hla chang pahni a mi hril besana tienami ZAWLLAI ka ziek anga Chongzil tienami khom hi ziek ngei ka tum kha sina buoina hrang hrang le kum 21 zet a zawna ram puo tieng kan khawsak sungin ziek hman ta loin ka um a. Chu sung chun ka hrietzingna bawma inthokin a lo inrel hmang a, hriet suok nawk tuma ka bei ngiel khomin rawl bang baw an hril ang a ni tah. Hun le hmun dang danga thu le hla ka khonkhawmhai siena file tam tak laia kil khata bek a la um beiseiin ka dap zing a nih.
Sienkhom kumtluong rûn panin,
Sirva ang an vuong hmang a;
Kir zai rêng an rêl si nawh,
Bei rêng a sei thlawn ngei!
Sienkhom, lunglaiah an la châm zing,
Tong nawk thei lo, nghil loh an chang tah!
Chongzil tienami chu zieka kol ei la nei hri naw leiin, Zo hnathlakhai thu le hlaa tekhina trongkam (metaphor) a hmang a ni dan tieng sui lem inla. Thil ei thlakhla le inpăm, ei chăn tah leh hmu phak ta lo, ei ngaituona hluotu la ni zing si, nei le chang nawk ei nuom, beiseina băna ei ban le keikir nuoma ei hŭi le ko lom lom thu hrilna trongkam a nih.’Zil ang ko’ ti leh hin thuhmuna hmang a nih. ‘Zil ang ko’ ti hi Pi Rosiemin a pasal Thawma thi a sunna hlaah, “Hmangai fe tahai ka thlirin, Thlafamhai zil ang ka ko a” [1]tiin a lo hril a. Kum 1970-a ka nu thi sunna hla ka phuokin, “Thina’n chawnbanah a chel a, Zil ang ka ko, kir a rĕl nawh” (LHB No.91) tiin ka hmang ve a.
R.L. Thanmawia buotsai MIZO HLA HLUI (Mizo Folk Songs) 2012 (p.704) le HLA THU DICTIONARY (A Dictionary of Mizo Poetic Terms) Third Edition, 2016 (p.470) a chun,
Sawmfang emaw, lentu chang rawh se,
Thangphunga rûnin a ngai e, di Liana,
Chawngzil ang va ko/au û (MHH p.263)
ti ei hmu a. A phuoktu Raltenu Darpawngi hi AD 1845-1907 inkâr vela mi, hnamchom nunghak a ni lei ringota Sailo lalhaiin lal sungkuo thlatu dinga an insit leia nuhmeiin an neia chu an mak nawk hlak, chanchin hau deu el, hla tam tak phuoktu a nih. A hla tam tak hi a testimawni a ni leiin, ei hla hung thur suok khom hi a bebawm hriet lo chun hriet thei a ni nawh. A kipkawia hrilna hun a um naw leiin ei thu thlŭr bing “chongzil ang ko” ti a hmang thu ei tar langa hin dit tawk inla. A hlahai po po hi ‘Darpawngi Zai’ ti a ni vong.
Dictionary ei hril phek 77 & 367-a chun, “chawng zil ang au/ko/ zil ang ko” ti chu hieng hin a hril fie: (v) ko, haw ngei tura ko (chhum zing phui chuk hi ‘zil’ an ti a, chhum lo tla thut, lo awm thut anga thleng, lo awm, lo thleng sawi nan an hmang a ni. Zil ang ko ti ngawt pawhin an hmang) tiin.
Hi hrilfiena hi pom el chi ni kher naw nih. Sûm tui pai inlêng, boruok deina hmun a tlung phaa ruo anga sûr si loa mal chikte tea phingphi sieu sieua far amanih daidaw anga tla, a tlakna hmun a lo dei leia vûr khal (frost) a inchang, thlai le thing hna innem chu sawm kona that thei hi, tu laia ‘zil’ ti-a ei hriet chu a nih. Sûm zun hung tla fuol thut amanih, nupui zing inzun anga tre thla huou huou amanih, phingphi sieu sieua far thla amanih hi zil ei ti ngai nawh. Favanga sûm inleng vel, intawl duol duol, a hlimin a hlie changa an sawl sukdama an thlan hrupektu, sienkhom kawlrawn pana intawl liem pei, thlakhla le inpâma an thlir vong vong, an ko kir thei si lo ngirhmun hrilnaa ‘zil ang ko’ ti hih an hung hmang tah pei a ni el thei.
Tlangkawmna Ruoltharhaiin nikhuo an hung hriet sap pei ruolin an nina siemtu, an trobul, an thlatuhai chanchin le an thu le hla an rochunghai hriet nuomin an hung zong ngei ngei. Bul nei lo, mi saphun, van laia tla ang mei mei ni an nuom ngai nawh. An Sinlung khah Bethlehema thlakpek a, an hnam ro tam tak khom sakhaw hminga vui liempek an ni tah ti an hung hriet chieng pha lem chun, khawvel hmun danga thil tlung hlak ang bokin an la hung vuok let hun a um a, chu pha chun kut thlak an indoi ngai nawh. Thlaraua mit varna nei, Pastor Thangngur le a sangawizawnpui mi tlawmte zarin ei thu le hla inhmang song ding tam tak ei hum pha bakah kum 1956-1968 sunga a tam lem kohran pawl khata luong khawm dan ei hung inchuk sung khan nasa takin thu le hlaa khom hma ei hung sawn a. Ei berampuhai satenea inchanga ei hripui, pawla inthrena le innghirghona huonga bok an mi hnuk lut nawk hnungin, mani le mani indoa ei ramtrang leiin, ei inthrang dan a lut-in-le ta vong a, literechar tling thu le hla ei phu suok thei ta nawh. A thlûk inphawng hlut hluta hla tam tak, olsam taka ei phuokhai hi hang bi chieng inla, literechar huonga hlu lut tlak an vâng phar el thei. Ei natna thu hrilna deu vong a nih. HPC Movement an tran hnung lem chun lu la hnam ni ngai lo khah lu la hnamah ei hung insiem a, tuolthat le kawrapson hi ienga khom ei ngai ta nawh. Chuong ang khawvela inthok chun thu le hla thra a suok thei am? Hi huong tirdakuma ei lut hnunga ei pal tlang tah, a ieng bung le châng khom, Chongzil anga ko kir a, chong anga chĕn nawk ei chăk a um am?
(June 19, 2020, Delhi)
[1] Chik zuola bi nuom chun Hmar Hla Suina (2017) phek 222-224 ah hmu thei a nih.
###
No comments :
Post a Comment