Hma tieng thil ding ngaituo loa lungnona zuia nuhmei-pasala innei chot ei tam ka ring. Inditna le inngaina a sosang lai chun ei inhâi hmuol vong a, lungvar hmang thei ngirhmuna khom ei um naw tlangpui. Făk châk huom huoma Evi thei mela inmel ei tam. Ei innei phot chun hringnun kim biei dingin ei ngai. A ni nawzie hriet suokna dingin kâr tam a ngai nawh. Mi pangngai chun ngaizawng ei nei seng. Mi pangngai chung lem chun a dorzonin an intung. Dam sunga inthuopui thei dinga ngai koppui ding zong ruok chu mi tam ei ni naw el thei. A thaw fu naw nghal thunon chu “Insîrin bân a chen/pĕl” ti a ni rop. Mak deu el chu: inhmu zing zing, ruol anga inpawl khom ngaizawng ena ei hang en charin inzain ei inzak a, thikthusie Pathien angpuia siem ei nina hung inlangin, an lakah ei thikthu a se nghâl el hi a nih. Hi thikthu hi hmangaina le inzom a ni leiin thîkthu thra, an hmakhuo ta dinga thrahnem ngaina, Pathien zie a nih ti inla, ei hril suol ka ring nawh. Chu chu put zui pei inla chuh nupa kara insechilna hi a tlawm pha sot ring a um. Sienkhom, ei innei chara hmunhnok bawma pei hmang ei chǐng. A poi khop el.
BA final year ka thaw kuma ka lungrila ka’n voi tak chu MA (History) zo a, Doctorate Degree hmu hnunga Institute of Tribalogy indin a nih. Chu ding chun a velvuol le sengso a tam bakah a tlawm takah kum sawm vel bek inbuotsai a ngai ding a nih ti ka hriet a. Sum le thâ tam tak seng a ngai ding a ni leiin MA ka thaw hma kum khat bek chawla inhlaw trulin ka hriet a. Chun, khang hun lai khan college kai phak chu kutpar thlieka tiem khop chauh kan la ni a. Uongthu inchang naw sien, ngaiven kan hlaw a, a tawi zawngin kan hlu ve hle a nih. Kei lem chu eini rawi chengna tlâng tinah thu ka ziekhai tiem a, hla ka phuokhai inbŭkpui an ni leiin ka hmêl la hmu ngai nawhai khoma an mi ral-hriet a, ka fena taphota chongpu insa thei, mi vangnei chungchuong ka nih. Chu khawvela tui hlim chenga ka um khawthawng chun kawk boin ka suok ding niin ka hriet tlat si.
Chuleiin, chu khawvel chuh tlansana ka career thrut ding ka rem ding chun ka hun hlu tak khawrala par huon pakhata inthoka par huon dang dang juona tlân kalâng nekin ka career siemna dinga inthloppui thei lungril puitling, rinumna le harsatna tam tak tuor muolsuo tah ka mamaw a. Chun, naute laia pa thisan ka ni leiin pa aia mi keitleitu chu ka nu a ni a. Chuleiin, ka nu le ka nuhmei ngirhmun hluo kop thei ding mi ka zong a, Pathienin ka nuhmei Dari hi a mi hung pek a nih. Ka nuna thil tlunghai ka sui kǐr chănga ka hmu suok rop chu, ka hriet lo lai khoma ka hmâ khala hnuoi tienga inthoka mi domtu chu Iengkim LALPA a ni ngei ngei.
Matric voi hni zet ka hlawsam kha muolphothlak hle sien khom, ‘fail’ nawk ta ngai lo dinga tumruna le hma tieng mi’n pantirtu a ni leiin, ka nuna malsawmna hnărpui, hlawtlingna kotsuo a nih. Kha beidongna varuoma inthok khan, thu le hla tienga Siemtu’n keimaa talen a lo phŭm rŭk chu ka hmu suok pha bok a. A ra suok chu hnam ro, thu le hla tam tak ka ser suok le lekhabu sawmthum chuong ka buotsai tah bakah a tawpah Pathien lunginsietna zara mani theina le sum sênga Baibul (DV) inlet le sut a hung ni phà hih a nih. Hi nêka hnam rothil hlu lem um thei ka ring nawh. Hi hin Hmar trong humhal, siem ngîl le sukhmasawn le Pathien thudik ei hriet dan sukchieng phana tienga a mi thruoi hlawk naw chun hnama ei dam khawsuok dan ding hrim ka hriet nawh. Pathienin a mi ser sana ka hriet chuh Ama thrangpuina le thruoina zârin ka hlen vein ka hriet a, a khêl chu Pathien kutah ka sie.
Thutiem huoisen
Kan nupaa kan tonhriet hril lo thei loa ka ngai pakhat chu hang zep sa vak ei tih. BA kan exam hma, Dari bausiet a rè chauh tiin kan umna Paona Road-a inthok saikala inphurin, Checkon (New Labulane)-a um kan upa Lalngatta hai kan dingin ni khat chuh sunah kan suok a. Rûn leilak tlung tawm tung hi saikal le rickshaw-a inphurhai chun hraw kai harsa an ti leiin an trum a, ke-in iemani chen an lawn hlak a. Keini nupa khom saikala inthoka trumin kan lawn a. Leilak kan kân chara hma zawn voi tienga kan hmu chu ofisar kuartar, tlêp tuor le insi khupa ngîrhai chu an nih. Inngaituo lawk dĕr loin Dari kuomah, “Hieng in ropuihai nêk daia ropui lema hin ka la sie ding che a nih” ka ti phut a!
Hi leikai hi hmun inzaum, Vai ofisar ruol umna a ni a, a compound khom kan va hnai ngam ngai nawh. Chief Secretary kuartar khom a um a, a hnunga hung hluotu threnkhat khah rawia ka neihai an ni phak tah. 1967 Batch IAS ofisar J.K.Sanglur khom khan in pakhat a hluo ve a, trum khat chu Saudi Arabia-a inthoka chawla kan hung suokin Dinner-ah kan sungkuoin a mi fiel nghe nghe. Dari kuoma thu ka tiem lai ruok hin chu Manipur-a inthokin IAS tling an la um naw a, hieng lai kuartar hluotuhai hi Vai ofisar lien vong an la nih. 2 Oct 2018-a muol liem tah Kaikhokam Kipgen (KKK) kha 1965 khan IAS a tling a, Manipur-a inthoka direct-recruit hmasa tak a nih. Kei ngei khom 1969/70-a IAS/IFS ka hung tling khan Manipur-a IFS hmasa tak nina ka hung hluo phak ve hman a nih. Ei khawvel la naupangzie hrilna dinga chuonghai chuh ka zuk săm sâ vak a nih.
Ei thu zai bok zom nawk inla. Thu ka tiem chun ka darling-in ieng khom a hril nawh. A awi lei ni loa a awi naw taluot leia hang trong dan ding khom hre lo a ni el thei. Chuong lai chun degree la nei lo, rêl (train) lu takngiel khom la hmu phak lo, sin le hlaw la nei lo, ka kekorte le chauha inhlum ka la nih. Kum sawm hnung, fawren-ah ram palai sin thaw a, in lien le changkang lem kan hluo hnung khan, “I thutiem kha mang angin ka lo ngai a, a tak ram ei tlung dĕr chu a ni tah hi maw!” tiin Dari chun a mi hril chauh a nih. Ka thutiem sukpuitling dinga thi le thau inpola thrang kan lak dan hretu chuh kan nupa le ieng lai khoma thlathlam loa mi thruoitu le mal mi sawmtu Pathien a nih. Ringzoa ieng lai khoma a thu zawma sinthaw ei inhuom phot chun Pathien nei a thra. Ei inhuom naw ruok chun ieng tina khom a ni nawh.
Saidan Chapter
Kum 1963-a nuhmei ka nei hnung sawtnawte-ah ka graduate a. Saidana inthoka insaisangin Vimala Raina Girls’ High School-ah Assistant Teacher sin ka thaw nghal a. Sikul trin chawhnung tieng Dr. H. Thanglora sikul hong, a enkol hman si lo, Pant Standard High School (a hnunga Rengkai High School) chu ruol pathum puibawmin inthim zak zakin ka enkol bok a. Hi kum hin ka ruolpa Headmaster L.R.Tuolor enkol Pherzawl High School hmingin ka rawihai chu Matric kan inekzamtir a, a tling 10 laia a tam lem kha kan naupanghai an nih. Saidana thla nga vel ka um sung hin coaching thawin keima ang boka Pawlsawma intang pathum ka sansuok a, hamthra ka’n ti takzet. Kan nau hmasa tak, tuta London-a umhmun khuor, Fashion Designer Margaret Thangmawi hi Saidanah a pieng bok a. Josefa le Mari dungthulin, nau lutir chu mani puhai khawzawla ngei pieng dinga ka ngai tlat leiin, miin nau an nei ding pha hospital thra an pan hlak ti hre lo ang elin, Imphal Civil Hosptal-a thok kannu khah nau nei dingin Saidanah ka thruoi daih! Nurse dang nihai sien, an nuom teuh ka ring nawh. Kan nau domtu khom muol lo liem tah Nurse Varchong ngat a nih.
Pahai thu chu invêtin var sien, nuhmeiin thiem taka a tira a zawmnaa hin malsawmna hnâr a lo um a nih ti hi kum 80 sunga thu ka lo inchuk ve laia pakhat a nih. Chu thu zawmnaa chun inremna a um a, pasal lung a suklawm a, chu chun rà thrá a hung insuo hlak. Chu inremna chun inrawn tuo nuomna boruok a siem a, nuhmei var thiem lem chun dam sung remchangah an hmang a, an sungkuo an thruoi a, nu var ni an hlaw. Chu boruoka inthoka thaibawi anga inlang tu khomin an poiti naw a, an suong hlè lem a nih. Delhi tlanga chuh, khawvel huopin, Darngawn Makpa Association ti a thuin kan indin a, a takin a trul hunah kan hmang a. Kan Life President hmasa tak chu Dr. Rochunga Pudaite a na; a thi charin ka liengkoah a hung innghat a; ka thi pha a senior takin a hung hluo pei ding a nih. Ngirhmun nei, mingo, mihang, Zo le Vai inpol nuoi kan ni a, thawlawm dawl a olsam em em. President naw po hi Vice-President ti an ni vong a, Lalmuongpui pasal Frank Landymore, American Senior Diplomat khom hi ‘Mr. Vice-President’ ti ngota ka ko hlak a nih. Kan Pawl hming laia ‘Thaibawi’ ti kan zep sa naw hi mi ngairuot sa vong ni-a kan hriet leiin trûl kan ti nawh.
Parbung Chapter
Kum a hung thar a, hmun thar juon a ngai tlat. Hmar Company (Imphal) dot chara mi in, kan nu hluoa chun 1964 January chawhma tieng ka naunu ta dinga Nau Awi Hla ka phuok chu saka ka lo inawi laiin inleng rorum deu el kan nei a, Parbung High School Committee palai an nih. “Kan headmaster H.C.Lalnilen chu B.T inchukin a fe a ngai a, a dottu Thangsawihmang hlak trening-a um a ni bok si a. Kan sikul kan khăr top a ngai ding a ni leiin, School Committee le Village Authority haiin nang hung thruoi thla dingin an mi tir a nih. I ngaidan indon dinga hung kan ni nawh. Ram le hnam hmangaitua mi hril i ni a, i hung thla naw chun i hmangai naw topah ngai kan tih” ti chu an thu hung pai a nih.
Kei chun, “Khai aw, chuong el chu ni thei a tim ie! Tu kum July/August khin MA inchuk dingin Gauhati University ka pan a ngai a. Ka hung nghal khom ni sien, thla nga vel chauh ka um hman ding a na, chu ringot chu iem? MA ka zo pha Competitive Exam bawzui pei dinga insiem ka ni a, ka prokram hi ka bawsiet chun a kakhawk ding a nasa taluo” ka ta. Anni chun, “Thla nga chauh khom a poi nawh, Sikul i mi hung hongpui phot phot chun kum chenve-ah mi suoksan la khom kan hriet thiem. A khêl chu inmai tung pei dan zong kan tih” an ta. “Ni khat bĕk inngaituona hun mi pe unla, kan nupa khom la hung inrawn kan ta, chanchin hung hril ka ti cheu” tiin ka’n thla tawl a.
Sikul khăr top el ding chuh! Rînga inrêk hlum ang a nih. Mi pakhat chauh ni lo, ram le hnam innghatna thrut ding, thrang la hung thar pei dinghai lampui khar a, khuorkhuruma hnaw lut vong tum ang a nih. Kei têlulin chu chu ka dang thei ding a ni chun, fe chu makmaw a nih. A mihai hmangaitu le ngaisaktu Pathien remruot a ni lem chun ieng leiin am hnawl ngam ka ta? Hmar Biel ka sir nawna kum nga a ni tah. Ka tum ruk anga hma tieng ka nor pei thei a, sorkar sin insangah ka chuong kai lem chun ka sir nawk thei hun ding ka hisap phak nawh. Hi kona hi ka don chun hnam ro, thu le hla hlui bohmang mekhai khom a tam thei ang tak dap suok le rikawtin, humhalna sin ka thaw thei ding niin ka hriet a. Ka fe chun, Tuiruong dung hrûta inzin ding a ni leiin, lampuiah ka tarpuhai khuo Kangreng sir a, sûl-in-le kan bat chu Dari le kan naute thrang loa tlâk a, Phulpuiah biekzin a, Pastor Thangngur thlâna fienrielna hun hmang chu ka fawmkem thei ding niin ka hriet bok a. Chun, MA ka’n chuk sunga ka fe le hung man le khorsawa hmang ding sum ka hlaw suok ding niin ka hisap bok a.
Chuong thil po po chu buktuoa kannu le kan inrawn zo chun, min ro hle sien khom fe a mi remtipui a. Mi thruoitu dinga hung Lalneihlim leh chun Parbung pan dingin kan insiem tah a nih. Hieng lai hin motor tlan theina Tipaimukh Road hi a la pieng nawh.
Parbung Chapter hi ngainuomum deu el, lekhabu puitlinga ziek khop takzet a ni a, Part III-a sunzom dingin la hei khĕk hrî phot ei tih. Tiemtuhai chibai.
(July 24, 2020 Delhi)
###
No comments :
Post a Comment