Search


Jun 15, 2021

Ka Lungkham Rŭk


Delhi, June 10, 2021, Ningani tuk. Ka nuhmei Dari’n muol a mi liemsanna champha thla sarina a lo ni tah. Zing inhma taka thoin nisa suok ruolin light breakfast ka fak a. Temperechar 44 Centigrade-in a op de kan ni leiin, zing dei e ti lo chun tuidawta tui hung put suok khom a la so bor bor amanih ti dingin hang tawk el ngam chi a ni nawh.

Iemani chen lekha tiema ka jal inzam nawk hnung chun ring lo takin thu le hlaa ka jawlpui L.B. Tuolte-in Noidaa inthokin a mi hung telefawn a. Covid-19 leia a’n khat tawka ei khawvel kharkhip a ni leiin kan inhmu khat ta hle a. Hi hun dangdai hi remchanga la a, pipu khawtlang nun hrilna DRAMA buotsai a tum thu a hril a. Butukhuonglawm an thaw changa inrawitu hlak an kona hming a hriet nuom thu le HMAR HLA SUINA-ah a zonga chu a hmu naw thu a hril a. Ka ziek sa naw thu le a theiná nàah hung dappui dingin thu ka’n thla a. Kha hmaa inthoka ka lungkham rŭk chu a takin a hung tlung peizie ka zuk hmuin lung a na vong vong a. Eini rawi hi pi le pu sulhnung zieka kol thrat ei vâng el khom ni loin ei um naw tluk niin ka hriet. A san bul tak ni dinga ei hril rop chu, kristien sakhuo ei hung lak lut hnung khan, pipu suotlang thil hrim hrim chu hnawmhnawl dinga inchuktirna a um lei a nih. Hieng tieng thil invoi le humhal tumtuhai hrim hrim chu ringtu tisa mi-a ngai an nih. Chu inzirtirna indik lo chun zung a kei nghet leiin pipu thil hrim hrim chu hnawl rawpona sie poiti lona lungril ei hung put a; khawthlang kalchar thuoma a lu-a inthoka a ke hmawr chena an lo inthuomtir tah kristienna le a bebawm po po inchuktirna ringum taka zui chu sakhawmi ninaah ei hung ngai tah a nih.

Ei ngirhmun derthawngzie

Kel khal thei ka ni-a inthok tah khan tienami le inzoma pipu thu le hla an zep sahai hi hriet chakin hre dinga ka ringhai, abikin pitar tieng kan don hlak a, chuonghai laia ka baihat thei thei chu ka hrietna bawmah ka khum lut hlak a. Lekha ka hung tiem le ziek thei hnungin lunglekha chawiin ka ziek thlak hlak a. Khang hun lai khan chuh lekhapuon le pencil nei phak chu vângte an nih. Lunglekha (slate) hmangin, lunghmuot kan hmu thei thei chalk aia hmangin thu kan ziek thlak a; kan baihat zo pha leh nawt boin a dang kan ziek thlak nawk pei a. A hmain thu le hla ziek a bu-a inthoka tiem thei chu Lusei trong vong a nih. Hmar tronga ziek lekhabu um sun chu Independent Kohran Hla Bu, Zirtirbu le Baibul bu mal threnkhat a ni el awm. Lekha tiem ka hung inchukna khom Lusei tronga Thuthlung Thar, Johan zieka “A tirin Thu a awm” ti kha a nih.

Hmar trong mawi le inril taka Thangngur le a hnungzuituhai hla phuok chun ka mit an lak leiin a thlûk ka hriethai chu a thu ka baihat pei a, a umzie ka hriet thiem naw taphot chu dilsut takin upahai ka’n don hlak a. Pawl nga kan hung ni khan chuh ka tupa Lal Dena hai leh a phuoktuhai tluk hielin an hlahai kha kan hriet bel bakah Hmar tronga thumal (vocabulary) khom tam tham tak kan khawl khawm hman tah. Pawl 7/8 kan inchuk laia thil hming ka hriet zat chenve khom tu hin ka hriet ta nawh. Kum 17 bawr vela hla phuok ka tran laia pipu hla trongkam ka hriet zat khah sorkar sin thawa ram puo tienga ka um hnung khan 70% vel chauh ka kol tah. Ka penson hnunga Baibul inlet ka tran khan huopzau pawlisi zuiin, Zo hnathlak trong po po besana hmangin, nasa takin ka’n chuk thar a, trongkam thar tam tak ka ser pha bok. Chu chu trong thi ding kei har le suktral dan um sun a nih.

Lusei trong hmangtuhai vangnei bikna chu, sakhaw literechar a hung suok pei ruolin Secular literature khom a hung inthranglien a. Pipu thu le hla, baua an lo inhlan sawng pei (Oral literature) hai chu zieka hlu lutin, lekhabuin a hung suok a, an hung inthrang tuol tuol a. Chuonga an lo khawl khawmhai chu Zo hnathlak po poin thu lakna hnar takah ei hung hmang ta pei a nih. Hmar trong ruok chun A AW B inchukna dinga buhmasa an lo siem le Baibul bu mal tlawmte ti naw chuh lekhabu a um nawh. A mu mua khe chun, ei dierbengchep bak iengkhom som tung ei nei nawh. Kum 1960 ei hung kai tung khan L.Hranglien Songate buotsaih HMAR HISTORY (1958) ti naw chuh secular literature a um naw tluk a nih.

Hmar hnam hming le trong hi zani el laia hung suok a ni ang hrimin, a hung inder suokna Old Kuki Goup hung insiem tung dan ruok chu kumparo thil niin inlang sien khom, pahnam hnama tlang hluoa mani inkona hming seng inhûkpuia mania puon indelkil ching hnam ei ni leiin, ei sulhnung khom sui harsa deu el a ni a. Kan hung tleirawl suok, Rengkaiah J.C.Chongkhawlien inrawina hnuoia 1957/58 laia ‘Jocund Company’ inngira cultural revolution kan tran lai khan secular literature bu ei nei sun chu, a hmaa ka hril tah ang khan, 1958-a sut, L.Hranglien buotsai HMAR HISTORY chauh la niin ka hriet. Kum 1970-74 laia L.Rokung leh theitawp suoa histawri ruongam put dinga siem phuisui tuma thrang kan lakna hlak rokholna iemani leiin a hlamzui a, a poi khop el. A hnunga a bu hlui besana ama rawihai le an sut nawk hlak khan ‘Tuipui Sen kăn hla’ an lo phuok ti a hung hriet tah leiin, chu khawvela inthok chun Hmar histawri sui phêt an hung tum a, kha hmaa cheng tling lekhabu kha dere hu khom tling zo ta loin an hung insuo ti a hretu vong ei nih.

Hieng hun lai hin ei mamaw bek bek, thu le hlaa inthoka Hmarhai khawtlang nun le histawri (social & cultural history) suina chu ka buotsai tran a, January 31, 1981 khan Sielmat-ah kan tlangzar a; international standard-a buotsai revised edition khom 2017 khan. Kum 2015 khan Hmar Literature Society (HLS) sut, S.N.Ngurte le Dr. Rosiem Pudaite ziek HISTORY OF HMAR LITERATURE ti a hung suok bok a. Hi lekhabu dangdaina chu, ‘van laia tla’ ti ang ela, thu an lakna hnăr, source of reference amanih bibliography pakhat khom inchuon a ni naw hi a nih! Thilmak tawpkhawk laia tiem tlak a ni laiin, ei ngirhmun hre chienghai ruok chun thilmakah ngai kher naw ni hai. HLS kawrongzie hrilfietu sakhi (witness) ngir zing chu a nih.

Thu le hla hlui ei lakna hnarpui laia pakhat chu BUTUKHUONGLAWM a nih. Hienga lohma laknaa lawmruol/lawmpui siem a, a sûr a sa hnuoiah inhoi taka sin an thaw hun hi Sanzawla an khawsak lai nia hril a nih. Luseihai hin an thaw ve ngai naw leiin a chanchin mal khat khom an ziek naw niin ka hriet. Ei sevela tlangmi hnam threnkhat a thaw ve hlak an um zeu zeuh ti naw chuh Zo hnathlak hnam dang dang lai khom Butukhuonglawm thaw ve hlak hi hril ding an vang khop el. Chu chu a dangdaina le sui tham a nina chuh a nih. Khawtlang inthuruolna hmuna naw chuh thil um mei mei ngai lo a nih. Butukhuonglawm hi ei pansak el Kawlram Sanzawla an khawsak hun laia an thaw trana hriet le rikawt a ni laiin, HLS sut HISTORY OF HMAR LITERATURE ei hril taa ruok khan chu hmun a chang naw el bakah thuhma (Inhmelhrietna) ziektu Rev (Dr) H.K.Khawlkung chun, ‘Khawbung a la ti deuh deuh’ ti ang khan, “Butukhuonglawm hla chu pi le puha’n Champhai an hung tlung hnung, bu ching nachang an hung hriet hnunga an phuok ni ngei dingin ring a um” tiin a ziek chu tie! Bu ching nachang hi Champhai ei lut hnunga an hriet chauh a lo ni? Kawlphaia ei cheng lai le kha hma khoma ei lo thaw daih tah a nih. Ieng histawri am a na HLS hin mi’n ba a tum? “Thli an tu a, thrawngaleivir an sik a” (Hosea 8:7) ti dam hi an la tiem fuk ve naw am a ni ding maw?

Khuongpu-Zailak

A bebawmah hun ka hmang rawn tah leiin a lo sei diei ta a, ei thu bulah kir nawk inla. Lalbiekrawn Tuolte thil mi’n don kha ka hriet naw ding hrim a lo nizie le Hmar Hla Suinaa khom ka lo ziek sa naw ding hrim a nih ti ngaituonain a mi hung dĕng har a. Butukhuonglawm amanih, Sikpui Kût an hmang chang amanih, Inchonga chong an chĕn nikhuo amanih, a honpuia thil an thaw changa inrawitu le thruoitu chu mi pahni Khuongpu-Zailak, pakhat chu khuong bentu, a dang chu hla hriltu le inzawttu a nih. Zailak chu chop le chila hla phuoka hril zung zung thei, a hla insam chu khuongpuin khuong bena hung sakpuiin, an sak dan dan chu mipuiin zawmin, hlim takin an insawi duol duol hlak a nih. Khaw tinah thu le hlaa thilpek dong bik, khuongpu-zailaka an hmang mi an um a; ruo thram lo, hla tharlam sun-zan zoma sak ding an phu suok hlak a nih. Hun le hmun threnkhata chu khuongpu-zailak sin hi mi pakhatin a fawmkem vong hlak. Inrawitu amanih thruoitu a hranin an nei ngai nawh. Sikpui lamzawla sikpui lungphek a laia an daw hlak khom hi khuongpu-zailak hai inthrungna ding a nih. Chuleiin, Biekrawn thu mi’n don kha thil um lo a ni leiin ka hriet naw ding hrim a lo nih. Lo hre palh lang, phuokfawm hming lo hril lang, an hotu chu inrawtir tumin Drama a ziek tumah ‘plot’ siem sien, tu lai trong-lĕr hmangin, a suk-flop vong ding a nih.

A ieng ieng khom hril inla, a thri be china inngai, facebook-a inlang ngam chin khoma ei buoipui tak chu A AW B ziek le lam dan a la ni hri a, mi hrilnaah a hming ei hriet leiin Eighth Schedule chen chen beisei khom ei um. Ei ropui lai tak a nih. Eighth Schedule-a lut thei tronghai hi literechar khawvela iemani kong beka ngirhmun inzaum dai phak an nih. Hmar tronga literechar rim innam phak le mi standat hawl phak ieng zat am ei nei a? Hmar trong inchuk thiem nuom ta la, ieng lekhabu am rawnin i hmang ta ding? Inchawkna ding sum ieng zat khom nei la, inchawk ding i hmu ding? Mizo (Lusei) tronga chuh Saptrong thiem naw hai ta ding khomin, secular le religious literature muol hrang hrangah taksa le thlarau chawm tleina le bengvarna khop lekhabu a’n tieng hnĕr hnûr a, bengvarpui khopa tiem khom an tam hrim a nih. Ei inkarah chadan mel za tam a um ti dam hi hriet a poimaw.

Ka Laibrari

Ka mimal laibrari hi Zoram Khawvela lekhabu poimaw sie khawmnaa chuh a changtlung pawl a ni ka ring. Lekhabu thra le rawn tlak nia ka hriet taphot chu ka’n cha khawm a. Thla tina kan sungkuo budget-a 25 % vel hi lekhabu inchawkna dinga ka sie hrang a nih. Hmar tronga lekhabu suok thar hrim hrim, inchawk theia um chu hmai ka nei ngai nawh. Chu ruol chun Hmar tronga thu ziek hlui, ka hmu thei taphot chu ka kol thra bok a. Aizawla ka rawihaiin lekhabu suok thar, thra an ti phot inchawin an mi hung thon zing a. Chubakah, thu le hla thra chuongna chanchin bu le magazine hrang hrang an mi hung thon a, chuonghai chu kum tawpah chilh khawmin a bu-in ka’n insiemtir a. Chun, thu ziek thra ka tihai chu ni tin a kawpi siemin file-ah ka sie lut a, chu chu ni tina sinpui pakhata ka nei hlak a nih. Ka laibrari besana hmanga dikri poimaw hmu khom an um nok ta a, lawmthu hril nachang hre nuom lo ruok chu ka unau chanpuihai an ni vong. Lawmthu hril hi tlawm makah ei ngai. Iengkhom ni si loa lungrila indu ûl si hi hnam mawlcho nungchang a nih. Ei kristienna hin einiah zie le zungzam ditum a thlâk tlawm. Mani nuna Krista lalram indin tum si loa van ram kai tum ei tam. A thei nawh. Chanchin thra hi dam sung huna hmang trangkai dinga pek ei ni a, van rama dingin a trulna a um ta nawh.

Mi tinin, abikin in khat nu le pain ei lungkham ruk chu, zan khat mitsim lo tuok inla, ei nauhai ieng am an chang ding? ti a ni tlangpui ka ring. Kei ka lungkham ve chuh, thu le hla tienga voi le chang la hre mumal lo ka mihai hi an nih. Poisa hlutnaa inkhi thei lo, ka laibrari dam hi iengtin am hung hmang trangkai thei ding? George Orwell chun, “if thought corrupts languagelanguage can also corrupt thought. ... The more we use poor language, the poorer our thoughts become” a lo ti anga a hnam pumin mumal taka ei trong hmang le ziek ei thiem naw tlang vong el tah hi a sukdamna zonga thu le hla tam tak ziek a, Delhi Version (Baibul) chen inleta mani sum senga Pathien thrangpuina zar lieu lieua suta um, hmang trangkai nachang hre lohai ngirhmun hi ieng lai khoma ka lungkham rŭk chu a nih.

(June 15, 2021 Delhi)

###

No comments :