Search


Mar 17, 2007

Ha Thukhawchang


Big rat! Little rat!
Here is my old tooth.
Pray give me a new one.
- Raratongan folklore

Delhi, March 11, 2007. Pathienni sun dar 12:30 a lo inri el tah leiin ka sinthaw buoi lai chu maksanin bu fa dingin choka ka pan a. Churachandpur-a inthoka zawngtra kan hung phur, zawngtraa khom a tra tak ‘trangalim’ deng chu bu lum hlok leh a khulang khangna dingin ka zuk beng thoi a. Ka voi tieng hapuiin a mu chang chu ka zuk se ri riep a. Ka se koi ruolin amaa inphum hangna thu rim, a thuk dan inthukzie hre phak ve lohai ta dinga ek thua thu le luok suksuok theitu, a thuk inhnikzie hre phak khopa hnam upa le hnâr varhai ta ding ruok chun van thumnaa mi hlangkaitu ni si, chanchin thra ang deuthawa thu mak hril suok ruol lo chun a mi hung ur hak a. Ka hnar chu a halelui a, a hung tlung thlak kar nghakhlaa lo thlirtu ka phingpui chun ‘Amen, Amen’ a lo ti non dup dup a.

Chuonga ka hang soi lai chun ka bauah zawngtra ni lo thil chang deuh iemani a um ti ka hriet a. Kut hmawrin ka bau chu ka hang pur a, thil chang deuh chu ka them fuk nghal a, ka lak suok a. Ka hang en chieng chun ka hahmai hnuoi tienga ka ha pakhat, kum sawmnga panga vela upa tah chu a lo ni zing el! Hi ha hi a bulthrut tuomtu haniin a tuom nghet zo tah naw leia kum khat neka sawt rauh thingzung inkar tah anga inhning lèng lênga um, hum thei a la ni takduoiin tia phawi nuom loa ka hla trawk trawk a nih. A tawp a tawpah, ei hlaa ‘Pakhat khata fe hmang peiin, an kiem hlak sungkuo tinreng’ ti ang khan a sungkuohai muol a lo liemsan tah a nih.

Ha vangnei
Trong thei ni sien, ka ha tlam hin a vangneizie thu naw chu inzawt ding a nei ka ring nawh. Haa khom ha mei mei ni lo, Made in Pherzawl ngat a ni a. A pienga inthoka a tlam chenin thil inhnik tinreng a dong a, a du zawng se ding tlasamin a um ngai nawh. A hmangna ding takah hmangin a um a, sa hmin sa a se rawn a, mi ruok chu voi khat khom a se ve nawh. Amiruokchu, mi dang ang boka ngaizawng lei lum inper zok zok, na inhoi tawk chara a se ve a lo ni khomin, chu chu hmangaina court-a chu thubuoia lak thei ‘inse’ a tling nawh. Inse a tling tawpah ‘inse hoi’ le thlakhlaum, uiin lawm taluoa na lo tawk chara a pu a hap ang hi ning a tih. Se dang a nei khomin se inhoi vong a nih.

Ha tlam threnkhat chu eksiden an tuok leia an tet thlong amanih le mi suol kut tuora an lok le vuok tlampek dam a nih. A thren chu tuorhlaum khopa a ngein a khel hnunga tlong a nih. Kan makpa Hrang Dailo (Hrangchunghnung Hrangate pa), Dailo ni sa sa, “H. Daia” tia hming letling puta lo thi tah trongkam ka la hriet zing chu tie. Kum 1957-a an in Rengkai Road-a ka um laiin a ha a na hlak a, na a ti thei em em a. “Ei ha tin hi a hmatiemin natna rinum an hung inchang a, ha ei nei rawn po leh ei tuor rawn el ding chu a na maw!” a ti vong vong hlak a. A nih, ha na chun lu a fang a, thluok ril a khei zok zok a, thil dang ngaituona ruol a’n kaw naw a ni tak. Ka ha tlam ruok hi chu khawvela a thil du tak laia pakhat zawngtra inhnik ti em ema a se ri riep riep laia na hre thrak loa tlong a ni leiin a vangnei chungchuong a nih. A phawi man hlak seng ngai lo, thisen far khat khom insuoktir bok loa inhoiti taka muol liem a nih. Chu thil inumtirtu Pathien chu a lo va thra de aw!

Ka ha hi ha nal a ni naw a, ha nal mi ti ka la la hriet ngai naw a, ka nu ha tieng ka lak leiin inhrol phur el a na, sienkhom ha hrisel le tlo pawl tak a ni ve thung.  A ni ang anga hung mawnga intung ve top el, tu laia ha inruol lo an siem ruol ang ni ve lo, a puitling chena ha siemtu (dentist) kuthnung thrang ve lo hrim hrim a nih. Kum 1981 khan Jeddah (Saudi Arabia) a ka um laiin ka chang tieng ha hnuoi tlara hapui pahnina (manidibular second molar) chu a ngein a fak siet leiin Vietnamese dentist thiem em em elin a mi phawipek a, hapui pakhatna le pathumna chu leilak ban anga hmangin, a laia ka hapui a thlong chu rangkachak ha lemin a dang pahnihai le chun a’n khum a, chu chu tu chen hin ka piengpui ha anga putin ka hmang tah zing a nih. Ka hapui hnuoi voi tieng tawpna tak (mandibular third molar) chu October, 1990-a Dr. Rochunga Pudaite fiela Bermuda thlierkara fienrielna kan hmang trumin a na thut leiin midum dentist ka pan a, ama chun a mi phawipek a. Tuta truma ka hahmai tlong hi kum 26 sunga ha pathum ka channa a nih. Ka nek daia naupang lem, ha siem fawm hmang, an du ang ang fa thei ngirhmuna um, sienkhom an nuom dan anga fa thei ta lo le an thil du inhnikna ril paw thei lo ka hmu chang hin ka vangneizie ka hriet zuol hlak. Mihriem hi ha bo chun seramu ei lo thur thei naw a nih.

Ha le puithuna chi hrang hrang
Ha zuk hril taka chun naupang ka ni laia hlamha (primary teeth) a hung mawng dan le tlong dan le chu hnunga puitling ha (permanent teeth) a hung mawng dan dam chu ka ngaituo a. Ei hlamha a tlong pha leh,

Laikingpa, laikingpa,
Ka ha hlui ka hung pek che,
I ha thar leh inthleng ei tih

tiin in chungah ei deng kai a, chuonga ei thaw chun ha thra deu el nei dingin ei inring hlak a nih. Ei pi le puhai khan an hmu phak china chu laiking ha hi ha po po laia ha thra taka an ngai khom a lo ni el thei.

Hieng ang ringna hi eini lai chauh ni loin, khawvel hmun hrang hranga khom thil um hlak hrim a lo nih. Khawvel hmun hrang hranga chenghaiin an hlamha a tlong pha leh mazu (rat) amanih chaichene (mouse) kuo bauah an sie a, chuonga an thaw chun mazu ha anga ha thra nei dingin an inring a nih. Entirnan, Germanhai chun an hlamha a tlong pha leh chaichene kuoah an thun a, chuonga an thaw chun naupangin ha hrisel tak nei dingin an ring. Threnkhat ruok chu thuk bulah an fe a, thuk hnung nghatin an hlamha tlong chu thuk tieng chun an lu chung zawnah an deng phei a,  “Chaichenepa, i ha thir kha mi pe la, ka ha ru hi peng ka ti che” tiin an insam hlak a. Chuonga an thaw chun ha thra le hrisel tak nei dingin an inring. Pacific Tuifinriet laia thlierkar chikte te tam tak laia pakhat chu hieng lai ram zu fang hmasa Captain Cook hming chawiin Cook Islands ti inbuk a ni a, chu chu 1901 khan New Zealand chun ramper-ah a lak lut a. Hi thlierkara an hmunpui Raratonga mihai khomin hlamha an thlong pha leh,

Mazupui! Mazute!
Ka ha hlui hi mi lo lapek la,
Ha thar mi pe dingin ka hni che

tia insamin, mazu bu sepna in chung trawpa chun ha tlong chu an deng kai a, ha thar thra tak nei dingin an inring hlak. Anni hmu phak chinah mazu neka ha thra lem nei uma an hriet naw lei a nih.

Australia rama cheng hmasa hnam threnkhat, abikin South Wales-a khawsahai ching dan pakhat chu, pasal tu khom puitlinga an lak lut ding pha an hahmai pakhat an vuok thlong a, chu chu thing zar hnuoi amanih tuikhur bulah an sie a, chu chu thingin a zar hlie amanih tuikhur sunga a tla chun vangneinaah an ngai a; sienkhom thingin zar hlie lo amanih le phaivangin an bawm chun ha neitu ha chu hrisel lo dingin an ngai. Hnam pakhat Murring (Maring) an tihai ruok chun ha kha anni laia upain a lak phot a,  chu taka inthok chun khaw tina lukhaitu kutah an inpek sawng pei a, a tawpah ha neitu tlangval kutah a hung kir nawk hlak a. Chuonga an inhlan sawng peinaa chun ha kha dawi thil leh thil dang a’n aihalpui leh an pai hmunkhat ding a ni naw a, an pai hmunkhat vai chun ha khan hliem tuok a ta, a ha neitu chungah thil thra lo tlung dingin an ring.

Trum khat chu Dr. Howitt an ti hin Murring hnamhai a sir a, puitlinga an lak lut tlangval ruol ha an vuok thlonghai chu thra taka fun khawmin a hawn a. A fe hma chun an hnam lukhaitu upa chun krustal lung (quartz crystal) a pai ti a hriet lei le chu chu ha le inaihala an ngai a ni bok leiin pai pol lo dingin a hril a.  Kum khat hnunga chun km 400 vela hlaa um Murring hnamhai mi tir chun ha chu la kir dingin Dr. Howitt a hung hmu a. Ha neitu laia pakhat kha a damnaw rak leiin, Dr. Howitt-in a ha a chawi kha thil inaihal leh intawktirin a hliem ni an ring leiin ha chu la kir nawk dinga an tir a nih. Dr. Howitt chun thra taka thil dang le intawk lo dinga a fun a ni bakah thil dang leh inpol lo dinga thingrem hranga a sie thrat a nizie a lo hril a, a sie dan ang tak chun a pek a, a chawikir nawk tah a nih.

Hieng thil vel chik lema sui nuomtuhai chun Founder of Modern Anthropology ti hming put tlak hiela mi ngai Sir James George Frazer (1854-1941) lekhabu ziek The Golden Bough ti kha tiem dingin ka’n fui. Hi lekhabu hi Volume 12 zeta sei le lien a na, inchuk tham tak tak a nih. Chu chu a tiem hman naw le tiem pei lohai ta dingin ama ngeiin a lak tawi, bu khata a siem phek 760 chauha sa khom a um bok.

Ha hung insiem dan
Sam 139:14-a chun Davidan, “Mak tak le râpum taka siem ka ni leiin lawmthu ka hril” a lo ti a. Chu thu chu hmangin, surgeon le leprosy tienga hmingthang, India rama khom kum tam fe hung thok tak Dr.Paul Brand le Christianity To-day magazine-a thoktu poimaw Philip Yancey hai pahni inkopin lekhabu poimaw le ngainuomum tak el Fearfully and Wonderfully Made ti 1980 khan an siem hiel a, chu chu 1999 inthok khan India rama inthok khomin an sut tran a, cheng sawmsari chauha inchawk thei a nih. Hi lekhabua hin Pathienin mihriem a siem ropuizie le makzie tawi thiem takin an tar lang a, kristien taphot, abikin kohrana rongbawltuhai lem chun tiem makmawa an nei ngei dingin dit a um khop el.

Lekhabu pakhata Pathienin mihriem a siem rapumzie le makzie chu a tlangpui ringot khom phor lang seng a ni naw leiin, hi lekhabua hin ha thu lem chu mal khat khom an sam sa naw niin ka hriet.  Hi thu hi dentist-hai ziek ding ni awm tak lem a ni laiin kei mi naran (layman) hin ka hriet dan ang angin, mawl tak le a tawi thei ang takin hung hril ka tum a nih. Ha chanchin suituhai chun, naute hi nu sula chawlkar 6-8 a uma inthokin hlamha (primary/baby teeth) ei ti hi a hung insiem tran a; puitling ha (permanent teeth) ding ruok chu sula chawlkar 20 a uma inthokin a hung insiem tran a, a’n siem zona dingin kum tam tak a lak thung a nih.

Hlamha 20 ei nei a, ha hnuoi tieng, hahmai (central incisor) a mawng hmasa tak a,  chu zoah a sir ve vea miin a dot a, chu zoah hapui hmasa tak (first molar) a hung mawng a, chu zoah uihain (canine) a zui a, a tawpah hapui pahnina (second molar) a mawng hlak. Pasal nekin nuhmei ha a mawng hmasa lem. Dannaranin thla ruk sungin ha pali pei a mawng a nih. Hlamha hi kum 11/12 in a tlong vong a, chu chu puitling ha (permanent teeth) in a hung hluo a. Puitlingin ha 32 ei nei. Ha hung mawng dan indot chu hapui pakhatna (first molar), hahmai (central incisor), hahmai sir ve ve (lateral incisor), uiha (canine) hapui pahnina thruoitu (first premolar), hapui pathumna thruoitu (second premolar), hapui pahnina (second molar) le hapui pathumna/nuhnung tak/tawpna (third molar/wisdom teeth). Hapui tawpna tak hi kum 18-27 inkarah a hung mawng  suok chauh a nih. Hi ha hung mawng dan le hung puitling dan ang dungzuiin, forensic experts-hai chun mi thi ta hnung kum zat ding khom olsam takin an sui suok thei hlak a nih.

Ka titi sawt taluo tah leiin thil dang hril sei ta loin hieng ang hin khar zai rel thut el inla thrang a tih: Pathien thil siem dan makna chu, ha hi thil hrang hrang inchokpol le insuktuoa inthoka a nina hmun ding tak le a ni dan ding taka hung insiem a nina hi a nih.  Ha hung insiem dan zaa sawmkhat khom hi hre chieng phak inla chu, a Siemtu ropuizie hmua ‘piengtharna’ tham a ni hrim hrim. Hieng ang khopa hmang inrim ni si, ha sakhatzie le feizie hi Scientist-hai makti a tling a. Tel Aviv University-a mi thiem pakhat Herzl Chai chun hâ anga sakhat le hrat hi siem suok a, chu chu intet le insuk rak khoma se mei mei thei lo ding motor le vuongna siemnaa hmang dan a zong mek a nih.

Chik lema sui zui nuomtu ta dingin a hnuoia hin ha hung mawng tran dan le hun a lak sawt dan ka sie: ck=chawlkar t=thla k=kum

  Ha chung (Maxillary teeth)
Hlamha
(Primary teeth)
 
Ha hmai

 
Ha sir  
Uiha

 
Hapui
Pakhatna
Hapui
Pahnina
Insiem tranna
(Initial calcification)
14 ck 16 ck 17 ck 15.5 ck 19ck
Ha kawr insiem hun
(Crown completed
1.5 t 2.5 t 9 t 6 t 11 t
     Zung a thlak hun
     (Root completed)
1.5 k 2 k 3.25 k 2.5 k 3 k
   Ha hnuoi (Mandibular teeth )
Insiem tranna
(Initial calcification)
14 ck 16 ck 17 ck 15.5 ck 18 ck
Ha kawr insiem hun
(Crown completed )
2.5 t 3 t 9 t 5.5 t 10 t
     Zung a thlak hun
     (Root completed)
1.5 k 1.5 k 3.25 k 2.5 k 3 k
 

 

  Ha chung (Maxillary teeth)
Puitling ha
(Permanent teeth)
Hahmai
(Central
incisor)
Hasir
(Lateral
incisor)
Uiha
(Canine)
Hapui pakhatna thruoitu
(First
premolar)
Hapui Pahnina
thruoitu
(Second
premolar)
Hapui pakhatna
(First
molar)
Hapui pahnina
(Second
molar)
Hapui pathumna
(Third
molar)
Insiem tranna
(Initial calcification)
3–4 t 10–12 t 4–5 t 1.5–1.75 k 2–2.25 k Pieng hunah 2.5–3k 7–9 k
Ha kawr insiem hun
(Crown completed )
4–5 k 4–5 k 6–7 k 5–6 k 6–7 k 2.5–3 k 7–8 k 12–16 k
Zung a thlak hun
(Root completed)
10 k 11 k 13–15 k 12–13 k 12–14 k 9–10 k 14–16 k 18–25 k
   Ha hnuoi (Mandibular teeth )
Insiem tranna
(Initial calcification)
3–4 t 3–4 t 4–5 t 1.5–2 k 2.25–2.5 k Pieng hunah 2.5–3 k 8–10 k
Ha kawr insiem hun
(Crown completed )
4–5 k 4–5 k 6–7 k 5–6 k 6–7 k 2.5–3 k 7–8 k 12–16 k
thlak hun
(Root completed)
9 k 10 k 12–14 k 12–13 k 13–14 k 9–10 k 14–15 k 18–25 k

(March 17, 2007, Delhi)

###