Search

TOTAL ARTICLES: 514

Apr 17, 2015

Trong Hmang Suol


Consciousness is only possible through change;
change is only possible through movement.

Aldous Huxley, The Art of Seeing

April 12, 2015 Pathienni khan HCFD chawibiek inkhawmah ka fe hman naw leiin, Delhi Thurawn (DT) kawpimi hung chawipek dingin mi ka’n cha a. Hi nia DT kawma inziek, a sunga thu chuong chu – Thiemfin Review (Thelma), Isu le Sabengtung (LB Tuolte), Ka hung inlawi ie (Khamrosang Buhril), Shillong Diary (L. Keivom) le Lawrkhawm – ti a nih. Ei zuk phet a, a kawm phek sung tienga inziek ruok chu (1) Hosana ei la ti zing di’m a ni? (2) Ka hung inlawi ie (3) Lunglairuok Dairy le (4) Lawrkhawm ti a ni daih thung.

DT hi HSA Delhi Joint Headquarters-in tlawmngaina, thrahnemngaina, taimakna le inpekzona kut phara kum 32 zet kut le ke kham khom dawn phal loa a lo insuo tah, Zoram khawvela kar tin suok chanchinbu dam sawt tak a nih. DT-a insuo dinga artikul ka ziek le mi artikul ziek ka khon khawm le editing ka thaw tah po hi 2000 chuong ni tah dingin ka ring. Mitnâulêng anga ka ngaisak, kar tin zan khat vêl ka khawvarpui hlak a nih. DT hin iemani chena inthok khan Editor pathum zet a nei a, chuonghai mit paruk chu fe thlenga insuo a nih. Editor-hai chu editing le proofreading thawtu ding an ni a, chu mawphurna chu an kuta innghat lieu lieu a nih. Sienkhom, a kawm sung tienga “Article inchuona umhai hi a ziektu tin mawphurna a nih” ti an ziek hlak hi an dittawk el am a ni ding, editing chu hril lo, proofreading takngiel khom an thaw ngai nawh ti DT ei tiem pha tu dang mi hril fie ei ngai nawh. Mi ziek an hung thon ang anga belkai (paste) top el hi Editor sin le mawphurnaa ei ngai a ni chun, hming dangdai, ‘Paster’ ti ei phuok thar ngai a tih. Tu lai BJP sorkara an Sura deuh Minister pakhatin ‘presstitude’ ti a phuok leia media uicho ruolin a lu vun inhâng vîk khopa an ruolbom thu mal phuok nek chun a zie-um lem el thei.

Delhi tlanga lungthu pathum - DHWA, HSA & HCFD - haiin kum 2015 sunga thupuia nei dinga an puong chu TRONG HMANG DIK a nih. Chu inchukna ding Lesson chu buotsai dinga dande ka ni angin January thla sung khan Lesson 20 zet ka buotsai hman a, la buotsai zom pei dinga riruong a nih. Lesson 12 chen DT le website hrang hrangah a suok ta a. Suok pei dinga ngai a ni lai zingin, zawna indon ngai a um: Ei thrathnempui am? Ei trangkaipui a ni chun, chu chu a taka a hung inlang suokna iengtin am hre thei ei ta? Ei thrathnempui si naw chun vok hmaa tuikeplung pei an hril ang char ning a tih. Chuong mihai chun website hrang hranga tlawmngaia Lalremlien Neitham-in a hung sie hlak khom hi website sukhnoktuah ngaiin sie ta lo dinga ti pawl an um nok a nih. Trangkaipui dinga inchuk chu hril lo, a tiem pei ei tlawm a, a tiem um sunhai khom ngaituona hmanga sui zui pei ei vang. Ei trong hi a dam khawsuok ding chun sukhmasawn pei a ngai a, sienkhom a thlan ding choa inphu mur mur ei tam lem a hoi. Facebook hi ei ngirhmun inkhina dam ni pal sien lem chuh, ei trong suosamtu le thattu ei va hang pung sawt de aw!

Lunglairuok Dairy?
A chunga DT-a thu insuo laia thupui pakhat hi enkhinaa hmangin ei thu fepui hi hang thluoi zui inla. Chu chu ‘Lunglairuok Dairy’ ti a nih. ‘Lunglairuok’ chu ieng tǐna am ning a ta? ‘Ruok’ chu Saptronga ‘naked/nude’ (saruok) amanih, ‘empty, vacant, unoccupied’ (phing ruok, pindan ruok, in ruok, hluo lo) tǐna lo ni sien, a lungril hluotu um lo, kawrong (empty heart), a thluok khom ruok, ngaituona nei lo (empty brain) tǐna ni thei ding a na, a buoithlak el thei. Chu nêka buoithlak lem ding chu ‘Dairy’ ti hih a nih. Dairy chu bawngnene siena le bawngnenea inthoka dawn le fak thei thil hrang hrang an siemna (dairy factory) hmun a nih. Chu pahni kei kop chu ‘lung kawrong/lung dong sawr’ (milking empty heart) lo ni ta sien, buoithlak zuol a tih. ‘Lunglairuok’ ti hi ‘lunglai rûk’ a tǐnaah ngaiin, ‘Dairy’ hi ‘Diary’ a tǐnaah ei ngai ruok chun, ‘Diary of a broken-hearted’ (Lungdong/Chanhai Biethu) tia inno taka inlet thei ning a ta, buoina ding um naw nih. Tiem khom a chakum hlie hlie ring a um.

Saptrong amanih eini tronga khom thu mal inhnai deuh, a umzie indang daih si iemani zat a um a, fimkhur naw chun hmang suol a ol khop el. Chuong laia threnkhat chu dairy (bawngnene sawrna/siemna hmun) le diary (ni tin chanchin ziekna bu); calendar (ni le thla inchikna) le calender (puonnawtna, istiri); assay (thir amanih lung thrat le thrat naw en fiena, thil harsa thaw) le essay ( v.tum/bei sin, n.thusep); affect (thil nghong, kakhawk) le effect (thil iengin amani a nghongsuok, irsuok, tawk, thuomhnaw); collage (lekha/puon/thlalak hlek remkhawma milem siem) le college (thiembuk insang) ti dam hi a nih. Ei tronga khom tisa le taksa, ngaimaw, ngaithiem le ngai poimaw, thil suol thaw le thil thaw suol, run thlak le run lui, âr ong (the crop of a fowl) le ărong (name of a maesa shrub), ârrîl (chicken house) le âr rîl (chicken intestines) lea dang dang, a tam lem chu ziek kop le ziek kop lo leia umzie hrang daih kawk thei an nih.

Uo, Uoi, Uou
Hlimsanghai hlaah, “A thlûkah valah i buai em ni?” ti a um a. Hi hi zawna mawl tak ni si, sienkhom don thiem harsa tak el a nih. Kristien ei hung ni hnunga pipuhai thilthaw hlak hrim hrim le thu le hlaa an trongkam hmang le thluk hrim hrim hnawmhnawl vong tumna, pipu hla le kama hrilna thu le hla thluk hrim hrim ringnawhai thuomhnawa ngaina lungril indik nawzie a zuk chokalna a nih.

Tuta ei buoipui ruok hi chu vowel hmang kop ie, iei, uo, uoi, uou hai le consonant inkop tl, thl tihai hi thrangtharhaiin a hmang dan indika hmang loa a kawk naw ding an inkawktir leia ei trong a khak buoi nasatzie a nih. Buoi, buong, buok, buol, buon, buor, buot, chuong, chuoi, chuom, chuon, chuop, chuor, duoi, duong, duok, duol, duom, duon, duop, duor, duot, fuol, fuon, huoi, huong, huol, huom, huon, huop, huor, huot, huou huou, kuo, kuong, kuoi, kuok, kuol, kuom, kuor, kuou, luo, luoi, luong, luom, luon, luot, luou, muong, muoi, muol, muon, nuong, nuoi, nuol, nuom, nuor, puo, puong, puok, puol, puom, puon, puor, puot, puou, ruo, ruong, ruoi, ruok, ruol, ruom, ruon, ruot, ruou, suo, suoi, suong, suok, suol, suom, suon, suop, suor, suot, suou, tuo, tuoi, tuok, tuol, tuom, tuon, tuor, tuou, truo, truoi, truong, truok, truol, truon, uo, uong, uoi, uok, uol, uop, uor, uou, vuo, vuong, vuoi, vuok, vuol, vuon, vuot, zuo, zuoi, zuong, zuom, zuon, zuor, zuot ti-a ziek dingah ‘o’ an pei a, a kawk naw ding an inkawktir a, ei buoi a ni hih. Chuong ang bokin ‘ie, iei’ hmang thuah khom a nih.

Chuong chu a ni lai zingin, ‘o’ thrang nawna dinga inthrangtir an ching nawk angreng bok si. A hmaa ei thu chai, ‘Lunglai rûk Diary’ ti el dingah ‘o’ bel nawna dingah a bel leiin ‘rûk’ ti dingah ‘ruok’ ti a hung ni ta a, a kawk naw ding a’n kawktir daih a nih. A tienami ziek tak ei zuk tiem chun ngainuomum le thra tak el a lo ni si. A chokchawrawina po hi thrangtharhai Hmar trong hrilfiena dinga classic example-a hmang thei nghal a ni bok. Chuong laia threnkhat chu: buoi kâr ti dingah ‘bui kar’; zung hung kei thûk ti dingah zung hung ‘keithuok’; vadung hrûta ti dingah vadung hruota; hnachang vui ti dingah hnachanng vuoi; tingdawn ti dingah tiengdawn; kei thler ti dingah kei tler; a bieng sen tit ti dingah a bing sen tit; thienhlei ti dingah thinhlei; riel so ti dingah rilso; inthuok ti dingah inthuk; thingkawrong sungah ti dingah thingkawrong suongah; ruo ti dingah ru; riel ti dingah ril; riebuk ti dingah rikbuok; thlavai ti dingah tlavai; khawsik ti dingah kawsik; lungril rûk ti dingah lungril ruok; rielno ti dingah rilno; riek ngha ti dingah rik ngha; lampui intluon ti dingah lampui intlun; hnuoi ti dingah hnui; sukthlak ti dingah suk tlak; tuor natzie ti dingah turnat zie; truong ti dingah trung; chanhai ti dingah chanhei; arukin ti dingah aruokin; piellei ti dingah pillei; fam dairiel ti dingah fam dairil; thruoi ti dingah thrui; ar khuong ti dingah arkhung; Khuma ti dingah Khuoma; sunzie ti dingah suon zie; thlan ti dingah tlan; inruolin ti dingah inrulin; vuina dar ti dingah vuoina dar; ruong ti dingah roung; insûm ti dingah insuom; vui ti dingah vuoi; tuor thiem ti dingah tuor thim; dairiel ti dingah dairil; zunzam ti dingah zuonzam; ram truon ti dingah ram trun; rauthla ti dingah rautla; luong ral ti dingah lung ral; sawrthlapui ti dingah sawrtlapui; tonmang mawl ti dingah trawng mang mawl; rauthla khuoimu ti dingah rautla khuimu; tru thriek ti dingah tru thrik; lampui intluon ti dingah lampui intlun; luoithli ti dingah luithli; inhna indieng ti dingah inhna inding; buor par ti dingah bur par; fen ta daih ela ti dingah fen ta dei el a; sulhnung ti dingah suol hnung; le lungril inthuk tak sunga chauh naw chu ti dingah lungril inthuk tak suong a cho naw chu etc. a nih. Hi hi Zoram khawvel bu hrang hrang ka zieka ka trongkam hmang pakhat, hril sawng hlaw tak el, “bo dawbola bo” ti ang chi kha a nih.

Tuta ei zuk tar lang china hin ziek inzom le inzom naw tieng le a thu fe dana editing ngai iemani zat umhai chu an la thrang phak nawh. Hi thu ei hril hin a thil ziek hlutna thu a tawk naw a, a ziekna trongkam chauh a nih ei thlur bing. Editing le proofreading thaw met inla, thu le hla thra tak niin ka ngai.

Chun, tl le thl hmang indik le indik naw thuah an buoi bek bek bok. A san bul tak chu nu le pa-in naupang trong inchuk lai indik taka lam dan ding an inchuktir naw lei a nih. Tlâng (mountain) le thlang (west, select, choose) ti chu sim le hmar anga danglam a nih. Tlung (to arrive, to reach) le thlung (to tie up, to tether) ti khom. Thla (wing, offspring, moon, shadow, picture) le tla (to fall, to sink, to prowl, to graze, to reduce as of price, etc) khom ei lam dan le hmang dan zirin umzie hrang hrang an nei. Ka huonah bawng an lŭta an pet chun an tla (graze) a na, ramsa lûta ka thlai an fak ruok chun an tla ni loin an ‘suok’ a nih. Ka huonah ransa an lŭt a, ka huona lut bok ramsa ka hrilnaa ‘lut’ ti hmang loa ‘suok’ ti ka hmang chu thil letling a nih. Ei ni tin nun le inzoma trongkam hung suok threnkhat hi ‘logic’ hmanga hril fie thei lo a tam a, a suokna cultural background hriet a ngai. ‘Ka imu a suok’ ti khom hi thu letling a nih. Imu suok nekin a lût a, chu chun a mi zim a nih. Imu suok sien chu in thei ni naw nih. Chuong laia entirna thra tak dang pakhat chu ‘hnawmsuok’ (call of nature) ei ti hi a nih. Thingtlangah inzun-inhnawmna in an nei ngai naw leiin an hnawm a suok pha khaw bul hnawmah an fe a, an inhnawm a, chu chu thuthupa an hril pha leh ‘ek che’ ti loin ‘inhnawm’ an ti a, ‘hnawm’ chu root-word-ah an hung hmang ta hlauh a nih. Ek trawng anga insie le inhnawl hrilnaa ‘hnawmhnawl’ ti trongkam khom hi a hung suok tah pei a nih.


Peng hla loin ei thu zaia bok lut nawk inla. Tl le thl hmangna sentence iemani zat siemin hang bi zui inla. Thinglera inthokin theira ka thlâk thla (drop down) a, hnuoiah a tla (fall) dar vong a. Ka lawnna thingthupuia a derhai chu ka thliek a, a thren ka thlam a, ka chuongna kau chun a mi dier zo naw leiin a tliek a. Ka sam a thlâiin ka put (letting hair down) a, ka thlai suongah (cooking) ka sam hlek a tla (fall) a, a tlak (fallen) ti ka hriet si nawh. Thla (moon) ka thlir a, hnuoia ka thla (shadow) inlang ka zuk en chun ka mal em leiin ka thla (spirit) a sie a, thla (wing) nei lang chu ka thlahai (offsprings) hmu phak loah vuong thla (down) daih ka tih. Ei pi le puhai thlang (west) an tlak (westward) lai khan an thlang tlakpui (co-westward travelers) hnam danghai thlang (west) peia khawsak an lo thlang (choose) leiin, an saka umhai neka tlâng (mountain) insang lema um ni hai sien khom ‘Khawthlanghai’ (Westerner) tiin an lo ko hlak a nih.

Kum iemani zat zet hi ni tin deuthawa ka thaw tak chu mi hrang hrang lekha ziek enpui le keima ziek ngei, sut tlak dinga editing thaw a nih. Tuta press-a an sut lai mek Revised Delhi Version Baibul hi kum 2007-a sut zo a ni-a inthok khan ennonna le sukdikna sin kan tran nghal a, kum sari sung hin sir hrang hranga inthoka biin voi tam kan ennon a, sienkhom zo fel tik a um thei nawh. Inlet dik le dik lo ringot tieng ei thlur lai chun thil dang leh fawmkem thei a ni nawh. Trong hmang le a luong thrat le thrat naw, Grammar tukvera inthoka ei thlir pha chun a translation tieng ei ngaisak hman nawk tah der nawh. A trong rem dan ieng angin indik sien khom, hang tiemin a thu le ri fe dan a luong thra naw chun tiem a sawlum leiin tuoi nam a ngai a, ei thriek a, ei rem thra a, ei sawi muk a, a thren ei sok thlak a, a thren ei thol bit a. A hnunga ei hang tiemin, ei thaw hmasak kha ei dit lem chang a um bok. Olin Miller-in, “Writing is the hardest way of earning a living, with the possible exception of wrestling alligators” (Awle le insuola fakzong ti loa chu lekha zieka fakzong hi thil hautak tawp a nih) a lo ti kha editing sina khom hin indik hleng a tih ti ka ring. Lekha ziek threnkhat chu editing thaw neka a hrana ziek thrat a olsam lem. Editing theia thu ziek suok thei tah hai chu nasa taka hmasawn an ni tah.

Hma ei sawn am?
Kum 2015 hmun thuma threa hmun khat chu ei lo suo nawk vang el tah. Tu kuma ei thupui TRONG HMANG DIK-a hin ieng chen am hma tieng ei pĕn tahin ei hriet a? Chu inkhina hmol dong chun ieng am hmang tang ei ta? Ei chanchinbu nei sun DT le Hrepuitu hi ei inkhina a ni chun ei kepui khom a la chang naw a ni el thei. Ei Facebook hi lo ni sien, kawk ei la nei chuong bek naw a hoi. Chawibiek inkhawm ei thruoi danah, iemani chen kha ei hang fimkhur met a, sienkhom a kâr têlin ei hung inthlada. Thupuongtu threnkhat an fimkhur tah laiin inkhawm vongtu kar tin ei inthlak a, trongthatzawlah ei pulpit an hung inchangtir nawk a, thawlawm an indawltir nawk chut chut a, trongtraina, thupuongna, thuhrilna le ‘na, na, na’ dang dang an hung thruoi kir nawk a. Ei hla sak ding, projector hmanga banga kapkaituhai hla thu sut hlak hi hang en inla, Patiala peg sawm tlak hnunga sut ni awm tak vong a nih. Ei thawlawm inhlan dan khom hin mumal tieng nekin mumal naw tieng a pan deu deu a hoi bak el a! Trantu anga inngaia ei inkhawm chen khom inhlan tum ei bo nawh. Trantu threnkhat hlak chun sermon thlak an trum trăl trâl bok. Mani piengpui trong khom ni si loa ei thupui hmang indik tak chu Chonghoi Inbuon hi a ni el naw’m a ni?

(April 15, 2015, Delhi)

No comments :