Search


Jul 31, 2020

Piengcham Thucha-3


D.M. College Chapter
Parbung pana suok hmain khang hun laia kan khawvel kha hang thlir thuok inla. 1963-a BA ka tling kum kha Hmar tlangval kan tam trum tak a ni-a chuh kutpar khing khat thlieka tiem khop chauh kan la nih. A tling po khah Rev. Rochunga Pudaite, Executive Director, Indo-Burma Pioneer Mission chun savun kawm King James Version Holy Bible mawi tak el a mi rochung seng a, chu taka chun ‘Mr. Lalthlamuong, B.A’ tiin a ziek top. Ka hriet chinah, keima puoksuok chun ka hming dotah ka degree le title ziek ngai lo ka nih. Hi Baibul hi chuh ‘BA pachal’ ta lieu lieu a nih. Khang hun laia hming khêla BA ziek theihai khan inza an hlaw a; thu uor thiem deuh hai lem chun, ‘Ramhuoi khomin an hmu chun an inthin hawp a, an hnai ngam nawh” an tih. Khawvelin thiemna tienga puitlinga a ngai kha an ni mieu tlat a! Tu chen khom hin.

Amiruokchu, khang laia eini rawi BA tlinghai kha vuongna le rêl (train) a la chuong ngai lo, Manipur phairuom bak la dak suok lo vong, telefawn chel le dial dan takngiel khom la hre lo kan nih. Telefawn nei phak eini lai ei la um nawh. 1955-a Churachandpur-a inthoka Imphala ka fe hmasa tak chun thingphek thrungna sei (stool) a inthrungin darkar nga deuthaw hnang nengin an mi not a, inrui le inluok chu makmaw thil a nih. College kan kai hnung ruok khan chu Ludhianaa siem bus, Mahajon Kampu-in a zu tol suok ngat, Manipura bus changkang lor lak, motor khal thiem Driver Thanga khal, CCpur-Imphal darkar khat le a chenve-a inhoi taka mi tlungpui thei, a um ta a, kan suong thei hle. Churachandpur puoa inzin ding ruok chun hniek tiema kelawng ngata nor a la ngai, Pherzawl banna dingin ni thum, Parbung chu ni li, a lak. Pherzawla inthoka Inphala Matric ekzam dinga puonthuo, lekhabu le lampuia fak ding khorsaw bawmrangah phur a, dangchar le tramsawl puma kepha duk hut khop le ringkol nawtna dar le ring invung lula ni thum pum hlûm suk le tung ringot kan tawn lai rinumzie kha theinghil ruol a ni nawh.

Khang hun lai le tu chen khom hin Reng khawpui Imphal hi khaw chiterek, Delhi khawpuia Vêng (Vihar) pakhat tiet khom ni lo, mi sakhuo phuntu chalrâng ruolin an nina tlansana lemchang an inchûkna le nêp taka ropui an rĕlna hmun a nih. Anni rawi hi an theina zawnga chuh ram pum el thei khopa talen nei, sienkhom mani nina phatsana lemchang khawvela cheng an ni lei ni ngei a ta, kawrongna le baksamna inril tak an nei tlat niin an inlang. Ieng sakhuo khom la lutin zui inla, ei nina siemtu, ei zungpui tak thlauthla loa ei chel zing chun inbulna nei ei nih ti miin an hriet leiin inza ei phur naw thei nawh. Mani nina phatsantu le lemchangtu (life of deception) chu nina kawrong hluotu a ni leiin a nunah buripna le neitu nina lungril a tlasam nuom. College ka kai sunga an khawsakzie ka thlirin, an sanaleipak hi hmangaia sukhmasawn neka a thisen kang rawta dawk nuomtu deu vong ni-a ka hmu tawl leiin ka bei an sukdong hlak. Kum 60 lai ding invoi hnunga khom, an nina taka kir tuma hringna tam tak châna phusa hrang hrang hminga an hawrop hmang lai chen thlaka an nor hnung khomin, an hma a pik deu deu amanih ti dingin a um.

Ieng am annia inthoka inchuk ding ei nei? Khuonu mi ruot dan anga mani nina bul chi-hnam inphatsana sakhuoa inthlung caste system-a insung lut hi thina tûr dawn tluka trium a nih. Hnam fei Israelhai hi anni indintuin an hnam nina le an sakhuo lunginruol taka kengkaw dinga a buotsai an ni leiin, hnam dang leh inbekbor a, an nina an va trawmpui vai chun an Pathienin a hrem a, Israel hnam sawmhai lem chu hi hnuoia inthok hin a nuoi bo top el a nih. Eini lai khom sakhaw mia inngai le inlang nuom, hnam thila an ngai hrim hrim le kristien sakhuo hi thlung kop thei loa ngai rum rut le khawthlang kristienhai thaw dan taphot poma thaw ve tuma ramtrang, tuoltro thil taphot hnawmhnawl vong tumtuhai hin an ring angin Pathien an suklawm naw el thei a nih. Zu hi suol a nih titu le Kana khuoa sukpungtu kha intuokhai sien, Nazaret tlangvalin a ngheiterêpah dumade inleng chuoi khopa nain a ben ka ring. Sakhaw (religion) thil le khawtlang (social) thil hi thlier thiem a thra. Mani hnam thil hlut le ngainat nachang hre lo mihriemin hmu thei lo Pathien a ngaina lema hril dam hi thil sût dan (logic) dangdai deu a nih. Ieng ang korfuol inzaum hnuoia inthup tum khom ni hai sien, ka pom zawng an ni nawh.

Hi lemchang ruol insekhekna khawpuia hin an lalnu pakhat Dhanamanjuri Devi, Nepal Reng sungkuoa inthoka hung hrietzingna dingin, a hming chawiin 1946 khan D.M. College hi an lo indin a, kum 13 hnungah a zâr kan hung zo ve phak tah a nih. Chuong lai chun Intermediate course kum 2, Graduate course kum 2 thaw a ngai a, Gauhati University hnuoia ekzam a nih. Kan kai lai chun World War 2 veteran S.N.Kaul, Kashmir mi, pa lien lo, sienkhom huhang na deu el chu Principal a na, naupanghai nek daihin zirtirtuhaiin inzain an tri lem. Class thrul a um ngai naw a, nuor le hel ri hriet ding a um bok nawh. India hmarsaka College thra bika hrilhai laia pakhat a nih. Kaul a suok hnunga Meitei mi Principala an hung thranga inthokin a kum telin a tla ruop ruop el a nih. Kum 1959-a kan luta inthoka 1963-a kan graduate chen, kum li sung khah Arts tieng chuh tlangmi, abikin Zohnathlakhaiin kan chaldel chieng khop el. Intermediate of Arts (I.A) ekzamah, ka hriet suol naw chun, University puma First Divisiona tling 12 laia 6 kha kan class-a mi kan nih: Meitei pakhat, Bengali pakhat, Thado tlangval Asong Singsit, Hmar tlangval pathum – Siamkima Khawlhring, S.N. Ngurte le kei kan nih. Manipura inthoka First Division-a Hmar pachal I.A. tling hmasa tak le nuhnung tak, mellung phuntu kan nih.

1959-a College ka lut khan, trum hni zet Matric ka tlolna sierkop ka sabzekah a thrang ta naw leiin, suonlam ding ka nei ta naw bok a, ka hmingsietna le muolphona po po inkhum dinga thrang la dingin ka’n tiem a. Kan sabzek pangngai bakah Additional English ka lak sa a. Kan text book-a um thu kan inchuk po po kha Paite bâl fak an hril anga a hmatiema baihat vong phot ka tum a. Kristmas chawl hma thlaruk vêl kha chuh ka tum ka hlen zat zat thei niin ka hriet. Saptrong khom nasa taka hma sawnin, national newspapers Statesman, Amrita Bazar Patrika le Hindustan Standard-a hai Letter to the Editor ka ziek ve ngam hman a nih. Kristmas le Kum Thar lawm Saidana ka hang hmang sung ruok chu nunghak leng, hla phuok le inchuktir le 1957-kan indin Jocund Company hminga fangson poimawa fielna donin kan tlan kuol a, lekha tieng ka ngaisak hman nawh.

Hieng hun lai hi hnam invoina tienga tro thli a hung hrang tran lai, Hmar hnam binga inrelbawlna hran, Hmar Autonomous District nor dinga Selkai Hrangchal President nina hnuoia Hmar National Union (HNU) chun hma a hung pen tran hun a nih. Chu hma, 1958 khan Hmarhai hi histawri bul le bal nei an nizie hrilna lekhabu hmasa tak, L. Hranglien Songate buotsai HMAR HISTORY chu a hung suok a, nghong a nei nasa hle. Chuonga kărinkîk taka khawsa Hmarhai lai insuikhawmna thli a hung hrang tran lai chun, unau hmelhai thawa Kuki valantiar inti pawlin February 8, 1960 zana Tamenglong-a Hmar khuo Rovazawl an raw leiin Kuki-Hmar indo a chok suok a. Hi thil tlung hin hmun hrang hranga khawsa Hmarhai chu thawk-le-khatin a hui khawm pup a; a letlingin, hni lo malsawmna a hung inchang tah hlauh a nih. An hung run san tak khom a letlinga hung indikin, Hmar Biela Kuki lal la chambang po po le an se vela Kuki chenghai po po a cham loa hnot suokin an um vong pha a nih.

Kum 1960 Summer Holiday-a Saidana ka suok chun fur khaw lum le hnawng, thokang honpui mi hĕl mum mumna hnuoiah, râl venga zankhuoa hriemhrei le kawlphekhawnar chawia diuti kha tlangval sin a ni leiin, zan a sawt thei hle. Titi thiem le diuti chang ruok chu inring hmain khawvarin a mi nang hlak. Hi buoina hin remna le muongna hlutzie a mi’n hmu chiengtir zuol bakah inchemhârna khawvela cheng hi hremhmun hluo ei ni zing a nih ti a mi’n hmu chiengtir bok a. Hieng ang khawvela inthoka ka thlahai ka san suok thei dan ding awm nuhmei ka nei hma khomin ka dap hlak a, ka nei hnung lem chun hnam le hnam, pawl le pawl, chi le chi inkara innghirnghona le inchemharna laka fihlim dingin ka nauhai ka dit a, tu chena chuh Pathien zarin eini rawi hripui pai interekna lungril laka inthokin an fihlim hrim a nih.

Tiena tlanga sak rama inthoka thlang ei hung tlak lai khan, ei umna muol le tlangah, chi hnam hnamin ei intel khawm a, tlang hrang hrang hluoin ei khawsa a. An tonhrieta inthoka an chanchin ei sui chun, trong bul inhnaihai kha thlang an hung tlak khan iemani chen chu inbe paw zingin, damtein an khawsakna hmun senga an inko danin an hung inko pei a. Hieng intlon thla pawl laia inhnai taka inzuihai chu Khawthlang an tihai le Khawchung an tihai hi an nih. An trong bula inthoka sui chun Khawthlang an tihai hi Grierson-in Old Kuki a ti hai an ni a, Khawchunghai chu New Kuki, tuta Thado le Kuki hnuoia hnam hrang hrang hai hi an nih. Old Kuki ti-a hriethai laia a naupang tak chu Hmar (Mhar) tia hriethai hi an nih.

Hieng Old Kuki hnuoia hnamhai hi Tripura zu tlung hmasa, Kuki hming put hmasatu an nih. Sienkhom anni rawi hi an um bumna tlang hrang hranga an inkona hming seng hnam hminga hmang an ni leiin, Kuki ti hming hi anni hung zuitu Khawchunghaiin hnam hmingah an hung hmang tah a nih. Khang hun laia inthoka tu chen khoma thusim an inhlan sawng hlak chu Khawthlanghai hi sakhaw mi, dawi thiem hnam, tu khom nêk le rûn ngai lo, va suklungsentu chu dawi hmanga soisa hlak ni awmin an hril thang a, an kawl le kienga mihaiin an dawi hlum an tri leiin an suklungsen mei mei ngam ngai nawh. Khawchunghai hi indo hrata hril an ni a, an ral hratna hmangin hma an tawn a, Khawthlanghaiin an dawi thiemna hmangin an hum a, ieng lai khoma inmamaw ton an nih. Tuithraphaia Hmarhai delh leilet po po hi Khawchunghai baw eng sa, a thlawna an rochung a nih. Hi thil hi thrang la hung thar peihai khomin hre chienga an hung inza pei dit a um hle.

D.M. College hi ka ta ding chun Damaska kotsuo, hrietna varin ka mita inthoka mawlna phuhlip thuo tam tak a phi thlakna, khawvel var ka hung hmu ve theina dinga tukver zau tak mi hongpektu, thu le hla, abikin hla tam tak ka serna a nih. Hmar in tin deuthawa a ser laia a mei ang, HSA Emblem, mawi inril tak el hih duong suok thei dinga a thlarauin a mi kanna hmun; voisun chena sak la hlaw, ‘Ka thlir thangvan chung si-ar” ti dam minit 15 sung chauha mi’n phuoktirtu ditsakna ka dongna hmun a nih. Tu khomin an la thaw ngai lo, D.M. College Annual Magazine 1961-62 a Hmar tronga thusep chuong hmasa tak ‘GENTLEMAN INDIK CHU (The True Gentleman) By L.T. Muonga B.A III Yr’ ti ngata kuta inziek kha a original copy khom file-ah ka la kol zing. Hmar literecharin D.M. College a run hmasakna tak, mellung poimaw a nih.

Ziek ding tam tak intieng khup el laia ziek hmai lo dinga ka ngai chu William Shakespeare drama Hmar tronga kan let kha a nih. IA rizal ka nghak laiin ka u Kamzabiek, Compounder/Pharmacist umna Bishenpur-ah chawl ka hmang a. An nau lutir, a hming ka phuok, Mina L. Pari (Umzie: Lalthlamuong hrietzingna parte) chu don pumin, a kum nawk B.A 3rd Year-a kan inchuk ding JULIUS CAESAR chu ka’n let a, phek iemani zat chu ka file hluiah a la um ka ring. Hi hi a thaw pei ta ding chun uminhnelna chi tak a nih. BA-a kan hung inchuk khan mani tronga ka lo buon sil hnung a ni leiin ka varzang pha khop el. Thaw ve ro, insir naw ti niu.

Chuong hai chu hril ding tam tak laia a thren chauh, Parbung pan hmaa inchuom phuora ka hung phor suok a nih. Tiemtuhai po po ditsakna chibai ka buk cheu.

(July 31, 2020, Delhi)

###

1 comment :

Unknown said...

Piengcham thucha 1-3 indot zatin ka tiema, tiem a manhla ie! A nawka ding nghakhla a um khopel! Pu Muong dam zing la hung ziek pei rawh