Piengcham Thucha

“Covid-19 leiin tu kuma i piengcham chu kum danga ruol le paihai le so veng vunga in hmang hlak anga hmang a remchang si naw leiin piengcham thucha bek ziek ta la” tiin ka na rilah a khât tawkin a hung inri a. Tosan ka tum khoma a hung inri non pei leiin, “A ieng piengcham thucha am a na ka ziek ding chu? Khawvel thil maw Pathien thu? Mani chanchin inzawt duot hi mi hnâm le nghok hlawna a nih” ka ta. Rawl chun, “I tonhriet i hril naw leh mi chanchin le phuokfawm thukhêl i hril ding a ni? Pathien kutin a thruoi dan che le i nuna thil tlunghai, mi dangin an trangkaipui thei ding zawng ziek rawh. Insûm naw la, a ni bak uor mangkheng naw la, mi soisel tri naw la, an inpak beisei bok naw rawh” tiin a mi don a.

“Ka, ka, ka” ti hi mani hmasiel (selfish) le mi huomhap kamsuok, trongkam hoihawm loa ngai a ni tlangpui leiin mi fimkhur deuhai chun thu an hril changin an hmang zen zen nawh. Mi uongthuong le huomhap anga mi ngai an inlau lei a nih. Kum 1957 khan Rengkai Road-a um, kan makpa Pastor H. Daia (H.C.Hrangate pa) inah ka khawsa a. Ama hi 1943-a Pastor Thangngur a thi khan Independent Kohran Field Superintendent-a thlaktu, an riengvai lai tak huna kum 1956 chen thruoitu sinthaw, Mission buoi chanchin a kipkawia hretu le tonhriettu a ni lei le khang hun laia mithiema ngai tlawmte an nei laia pakhat ve a ni leiin, an chanchin kimchang taka ziek dingin ngĕn narân el khom ni loin, thlŭt takmeuin ka thlût a. A mi donna chu, “Ka ziek chun ‘ka’ a tam taluo ding a na, a remchâng nawh” ti a nih. Kum 17 chauh ni lang khom, ngaidan chieng tak ka nei leiin, “Mit ngeia i hmu le naa i ngaithlak le hriet i ziek ding a ni leiin ‘ka’ a tam ding hrim annawm. ‘Ka’ a tam po leh tiemtuhaiin mit le chuktuoa ziek a nizie hrieng an ta, hlût lem an tih, Inphalamna chi a ni nawh” tiin ka sêla chuh khang hun lai le tu chen khoma mi tam tak ngaidan a la ni leiin, chanchin poimaw tam tak ei chăn pha a nih.

Chuleiin, ka piengcham thucha hmasa tak chu: thudik ei hriet chieng le ngaidan fel tak ei neina thilah ‘ka’ ti hih hmang rin lo ding a nih. Mi hmu dan le ngaidan ziek nekin mani ngaidan, a’n dik ta’m a’n dik naw ta’m, tlang taka hril hi thil hrisel a nih. Peter-in Isu zawna dona mihai hmu le hriet dan a’n zawt duot nekin amain a hmu dan a hril khan Isu a suklawm a, chop le chilin mi la dong phak ngai lo malsawmnan a vur nghal el a nih. Thu ka ziek rêng rĕngin ka hmu dan angin ka ziek a, a lo indik hlel met a ni leh thudik lem mi kawkhmutu chuh zirtirtu thraah ka ngai a, lawmthu ka hril hlak. Thlir dan inang lo lei dam a ni ruok chun indik lema ka hriet chu thudik lema an phet thluk a ni ngot naw chun inthla ka tum ngai naw a, ka hmu dan indik le indik naw fiena dinga research thawin chîk takin ka bi non hlak. Chuong lei chun, huoisen tak le indik taka ‘ka’ hmang ngam ding chun thil hriet chieng a poimaw.

Kum 1957-a Rengkai Road-a ka um thu ka hril hi, 1957 Matric examah sierkopa ka tlol leiin kum khat an mi’n battir a, muolphona saiip sila nun zan thim ka pal lai, Upa Ngama anga, “Ka hma a’n thim, a’n chip ngei, ka’n tar ngei luo Lal Isu” ti-a khawvel pik ka nĕr lai, iengkim deuthaw ka vaak hmu vong hun a nih. Mania inngaituona hun fienriel khawhnawm thing buk hnuoiah ka nei rawn leiin hla iemani zat ka phuok pha a, chuonglaia la hring zing a thren chu ‘Zuo Tong Lo’ ti le ‘Hringnun Piellei’ (LHB 90 &113) a nih. Chuong laia sai hla ka phuok, “Chantawka khuonu ruot reng chu” ti chu kum tam sak loa um khah 2003 khan Keivom Collection Part 1 kaset kan buotsai trumin zaipu Zaituokung leh khum sa kan nuom si leiin kan ngaituo rak a, chang hnina chen thiphuhâkin kan kei suok hrăm a, châng 3 & 4 ka phuok sa a. Hi hla keithona ding le zona ding hin kum 46 a lak a nih. Sienkhom eini literechar ta ding chun ni li hnunga keithoa um Lazar thonawkna nek khan a poimawna nêp bik naw nih.

Hi kum bok hin Rengkai lal Kailien naupa, Shillonga college kai lai, J.C. Chongkhawlien inrawina hnuoiah Hmar khawvela Club ngir hmasa tak, Jocund Company kan indin a, a hming khom hi William Wordsworth hla, The Daffodils chang thumnaa trongkam a hmang besana ka phuok a nih. Hi kum Rengkaia HSA General Assembly kan hmang trum khoma hla iemani zat phuoka rimawia inawitleitu kan ni bakah kum hlui inthla le kum thar lawmlutna hla ka phuok ICI Biek Ina kan sak truma perkhuong (guitar) kan hmang kha Tuithraphai histawri-a biek ina perkhuong lak lut hmasakna taka rikawt a nih. Chuong lai hun le tulai hnai chen khom perkhuong hi hla lenglawng le saihla saknaa hmang, kohran ngaia thil porche a nih.

Chun, Jocund Company hi hieng hun laia cultural revolution ei trana bul tumtu, khawtlang thu le hla hrim hrim laka kohran dodalna nor hongtu tak a ni a, hnam hla, khawtlang hla, hla lenglawng, sai hla le hnam lam dam ei hung keitho nawk hi a ra suok hnamin ei sik pei chu a nih. Kei ngei khom a hnunga thu le hla rongbawlna tienga ka hung inhmang pei hi Jocund Company-a zung inder suok, ka hlawsam inzak pheng, mi hmêl hmu ngam loa fienriela inbi a, hringnun dawnkhawl a, Siemtu mi pek, keimaa talen a lo sie chu hmang nachang hung hrie a, ka beidongna le lungzingna thuhai hlaa ka hung khek suokpui theina dawkan, ka hringnuna khăr hongtu a nih.

Hi kum hin ka sierkop bat buoipui hman lĕk loa tienami ziek le hla phuoka hun ka hmang rawn leiin, 1958-a ka ekzam chun ka hlawsam nawk a. A renga ekzam nawk vong a ngai leiin kum 1956-a kan suoksan hnung Pherzawlah bok ka kir nawk a. Thi le thi, dam le dam, ka lampui daltu sierkop chu buon hne ngei tumin, kum sawm sunga Matric ekzama suok zawna le donna a bu-a an siem chu kan chawk a, baihat vong dingin thu tlukna ka siem a. Hi hun lai bok hin ka bielnu lo khertu tlangval pakhatin, “Iem a ta, damsunga Matric khom pass hlei lo ding i ngaizawng? Thu le hla kûr nguoia phuok bak iem tlaktlaina a nei?” ti-a a lo hril chun ka na a hung dêng a. Ka bielnu thangtlawm lungsen chu trongkam ringota hnĕm loa a tak ngeia thilthawa hnĕm chu ka bat a nih. Ka lunglai hluo zotu chun Matric tling ringot ni lo, thiemna insang tak nei le ngirhmun insanga hlangkai theitu bielpa a phu hlie hlie a nih. Chu chu ka tlin si naw chun a bielpa ni tlak ka ni nawh. Ka hringna thâp ding khom ni lang, ka mawphurna chu ka hlen a ngai.

Latin thuvara, “Fortune favours the brave”, huoisen le tuorsel taka damlai hling bon nêr thleng ngamtu chu vangneinan a hmuok hlak an ti angin, kum 1959 ekzama chun sierkop ka buon thal dĕr a, hma tieng ka pĕn peina ding lampui daltu chu a hung inhong tah a nih Milan (Italy) a Consul General sin ka thaw lai, 1993-a ka piengcham niin ka chanchin ziek tran thrain ka hriet leiin Mizo trongin PIANCHAM TITI ti ka ziek tran a. Hieng lai bung le chang hi la suokin “Ka Chhiarkawp Buan” ti hming chawiin thusep pakhat a hung suok a, chu chu PHERZAWL TITI (1996) ah kan hlu lut bok a. Mizorama vernacular sabzek pakhatah an hlu lut bakah kum tin Pawlsawm rizal a suok zatin sierkopa harsatna neihai hnemna le sukharna dingin chanchinbu hrang hrangah an la’n suo zing a, mi tam tak hratna le tumruna thar petu a nih.

Hi ngirhmuna inthoka ka thil inchuk chu: ka damsung ekzama ‘fail’ nawk tah ngai lo dinga thrang lak le inbuotsai a nih. Pathien lunginsietna zarin, ka fail nawk tah ngai bok nawh. Chu ding chun theina po po hmang a, minit tin hmang trangkai tuma thrang lak a ngai. Trongbaua tlak el thei a ni nawh. Suonlam siem khom mi dawngda le zomthaw thuom a nih. A hâktu chu mani le mani inhlĕma mani lu latu a nih. Sap hla chorus-a “Thaw thei ruol loa inlang khom ringnan thaw thei a nih” ti hi mani kraws put pei lo tading chun thukhêl a na; ringna ringot hi thilthaw thrang lo chun thil thi a nih (Jacob 2:17) ti a taka hmangtu chun thudik a nizie thilthawin a nunah a puong suok hlak. “Ka pumin ka’n pek” ti hla hi voi tam sak inla khom, ei samzai hlek khom ei pek si naw chun kawk bo ringna a nih. Ni tin mani kraws seng puta Isu zui dinga thu pĕk ei nih. Isu kraws putpui a ngai nawh. Hnein a phur zo daih tah.

Ka graduate hma thla li-ah, mi ropui le hmingthang William Shakespeare hai, Abraham Lincoln hai, Billy Graham hai dungthulin ka nêk daia vok ek sir hmasa, kan pi le pua inthoka Muolveng (Pherzawl) a pansak-panthlanga lo khawsa hlak, in le rama thangsuo Laltinsiek, sakei zawl le chuong tieng thila chanchin mak tak tak mi hril hlaktu nau upa tak Rev. Zakhum naunu Darthrachong, Registered Nurse leh kan innei a, mi tam tak makti a tling a. Ka career ka siem zo pha leh ka mak nawk el an ring vong thuin ka na a dĕng rawn khop el. Sienkhom, nu tling pa tlingin, “Tiem tlat” thu Pathien hma le pastor le hrepuituhai hmaa ei ti hnunga naupang inhnel anga “Ka bang/hâi tah” ti el chu mi puitlinga inngai thaw ding niin ka ngai naw a, nupa tuok khat amanih kopchawi niin keiin kum 81, kan nuin kum 89 suoin, kan inneina Diamond Jubilee khom kum hni chauhin kan hmabak tah. Dari hi dementia-a na, damtea a thluok hung trawlin, hrietna inhmangin, kum nga liem taa inthok lem khan chuh trong ta lo le chang thei ta lo, thingtum anga kan inzaltir ang anga inhlum top el, a’n zun le inhnawm khom hre ta lo, a phing vera dawt inbuka bu kan pek, a del inkawng le inpan ding (bedsore) veng le enkol hi sinpuia kan nei a nih. A châng chun a ruongzâng po po deuthaw a hung inlawng a, a vun hmon chu a tlol duok a, damdawi nălin patchawnin kan tuom a, a hung hul pha leh oliv hriekin kan chŭl a, vun pangngaiin a hung insiem nawk hlak. Ama hi nu hrisel a na, natna dang a nei naw leiin le a hung zuol hnunga hrietna a hung inhmang hnung lem chun lungngai-beidong, lungkham-lungzing, chier le hrăng hai hre ta lo, nirvana tlung tah a ni a, kong khata chu inhnar a um khop el.

Hienga duot taka sun le zana nghok loa kan enkol thei hi mi tam takin maktiin nasa taka mi’n pak khom an bo nawh. Hieng ang thaw theia kan um hi Pathien lunginsietna zar vong a nih. A enkoltu tak Blessing Buhril le Rovi hin an hmangaiin an duot em em a, an ngai bok a. Chu ding chun iengkhom thawpek kan nei nawh; Pathien zâr chauh a nih. Kei chun ka nuhmei lakah hin bat tiem seng lo ka nei. Nina iengkhom ka la nei hmaa inthoka ka career siemna dinga rinum iengkim tuor huoma bulthrut mi rempuitu, kum tam lekha inchuk le trening-a ka maksan sunga kan nauhai enkola keitleitu, ka hlaw suok le inphua incheina thuomhnaw ka thawpek thei sunhai chu lungawi taka inbel hlak, kan insung ta dinga thrahnem a ngai luot leia kan sung le kuohai chen khoma tiksie le huomhapa an hril khom hre naw ang ela um poiti lo le dem hlaw a nina khom mena thlak hlak, kan insunga somdawltu le keitleitu a nih. Insêl inhal châng a tam, sienkhom lungloa laa tau le inhmŭr a thaw ngai nawh. A um dan mak kan ti le kan hriet thiem lo tam tak khah dementia invoihai um dan a lo nih ti kan hung hriet suok hnung lem chun kan hmangaina le lunginsietna a zuol. Nungchang mak tak taka khawsa ei hmu tam tak hi an nuom lei ni loa an natnain a lo inthawtir dam a lo nih.

Nupa inhnarum ni nuom chun indit tuo le inza ton a, in hmangai a, induot liem liem ding a nih. In ropui le hnienghnara khawsak nekin chu chu a hluin a tlo lem. Ieng anga hausa le ropui ni ina khom, nupa karah thlaler ram a’n khang tlat a, hmun danga hlobet hring pet ding beiseia ei mel chun, nun thlalera cheng ei nih. Ama nêka pet lawr ding hau tu khom um lo, Solomonin “I tuikhur chu malsawmin um sien, I vanglai nu-thaia chun hlim rawh” (Thuvar 5:18) a ti hih dawnkhawl tham takzet a nih. Hi lai bung le changa ‘tuibel’ a hril hi upa pakhatin Pathien malsawmna ei dong hi mi dang khom ei sem ve a trulzie zawnga lain a sermon hrep ka hriet tah a, ka lo intǐm uoi uoi. Chang 15-a inthoka ‘tuibel, tuisunsuo, ‘tuikhur’ a hrilhai hi tekhina (metaphor), thu thupa nuhmei (wife) a hrilna a nih. “I nuhmei chu mi dang leh intlang naw rawh” tina a nih. Kong danga hril chun, “I nuhmei chu vantlang sumah inchangtir naw rawh” ti amanih, “Nawchizor angin inphalraitir naw rawh” tina a ni thei bok.

Chuong thil po po laka fihlim le kan insung tungdingtu ka nuhmei laka hin kei le ka nauhaiin bat tlak seng lo kan nei a, a hun ler tienga duot taka kan enkol hi Pathien le ka tarpuhai laka kan tha bat a nih. Chu mawphurna chu tu chena hlen pei theia kan um hi Pathien lunginsietna zâr vong a nih.

Ziek ding ka hau hle a, a hmawr ka phor tran chauh amanih ka ti laiin, ziek zat dinga ka lo riruong chuh thumal 700 lai zetin ka lo pel tah a, sana ka en leh kum 81 ka suona ding minit 60 chauh a um tah leiin, hun remchanga sunzom dingin la maksan phot ei tih.

(Delhi, July 14, 2020 Nilai, zan dar 11)

###