- Ludwig Wittgenstein
THUMAL INSIEM DAN
Trong hi manna anga Pathienin vana inthoka a hung thlak ni loin, ei kalchar hlimthla, ni tina ei khawsakna khawvelin a hring suok a nih. A sertu le hmangtuhai nunphung le an khawsakna hmun le hma hriet chieng loin an trong thiem tak tak thei a ni nawh. Tu hnam trong khom an fiemthu thaw innuipui hak hak theitu chun an mizie le nunphung a hriet chieng thawkkhat hle tina a nih. Thingtlang nun le khawsakna hre loin an thu le hlahai inhnikpui tak tak thei a ni nawh. Chemtattepu tienami amanih, Sura amanih Samdal amanih chanchin hre loin hieng ‘a kaikuongpa, mi surbur, sam ang zal’ ti tronglamkei dam hi hriet thiem ngaina a um nawh. Chuleiin, thumal le trongkam hrang hrang hung insiem dan iemani zat hang bi tlang vuot ei tih.
Sa le Va
Mihriem vai ngam ran (domesticated animal) hi ransa ei ti a, ei vai ngam ni lo, rama chêng ruok chu ramsa ei ti thung. Rannung ei ti ruok chun kea lawn, kut le kea bokvâk, thlaa vuong le tuia chêng hringna neia khom a lien deuhai hi a kawk. Thilhring ei ti ruok chun Saptronga ‘insect’ ei ti hi a kawk deu tak. Entirnan, phaivang, khâu, thokâng, invot, sephung etc tihai hi thilhring an nih. Nungcha ei ti ruok chun hringna nei po po, a chîn a lien a kawk vong.
Thla neia vuong, hmul nei chi chu ‘Va’ (feathered animals) ei ti a, chu root word chu ringsana hmangin vate hrang hrang hming ei phuok pei a nih. Entirnan, vaki, vahui, vaber, vakul, vabawngchal, vapuol, vahrit, varung, vahrihaw le a dg dg. Ei vai ngam chi ruok chu dannaranin ‘âr’ ei ti thung. Rama chêng, âr ang ang pakhat chu ‘va’ ti loin ‘ram-âr’ (jungle fowl) an lo tih. Ar ang tho pakhat dang chu ‘vahrit’ (peasant) an ti nawk si. Chun, ârâwn (peacock) khom hi rama tla ni loin mi vai an hmu hmasa ni ngei a ta, âr hmingin an ko ve tlat thung a nih. Chuongang bokin âr lien chi ‘turkey’ an ti hi ‘saiâr’ (sai+âr) an tih. Mihriem vai chi, ‘Va’ tia ko ‘varak’ dam hi an vai ngam hmaa a hming an phuok a ni leia ‘va’ ti hming a put khom a ni el thei. ‘Vadung, varuom, vakam, vapang’ (river, stream, dale, valley, river side) ti-a ‘va’ thrangna hi ei hung thlang tlak pei laia ei chĕngpui hnam threnkhat trong ei lak a ni ring a um. Mak takin, Arabic tronga ‘wadi’ (varuom/vadung) an ti le ‘vadung’ ei lam rik dan hi a lo inhnai khop el! Mon-Khmer tronga inthoka ei rochung khom a ni el thei. Sui chet tham a nih.
Ei tlung phakna china thil ei hmu, fak le dawn ei zong dan le tonhrietin ei trong a hring a, ei trong hi ei nina hriltu, ei thlalak a nih. Tuipui kama umhai chun tuipui le inzom trongkam an hau a, tlangrama umhai chun an khawsakna le inzom trongkam an hau thung. Sizo umna ram ei zuon phak hma chun sizo hmelhrietin ei ngaizawng thei naw a, a hming khom a pieng thei nawh. Fak le dawn ei zong danin ei trong a hring suok leiin, ei inpêm pei dan chanchin suina dinga trûl makmaw a nih. Vûr rama cheng Eskimo-hai chanchinah sizo a pieng thei naw a, hmun a chang thei bok nawh. Um thei tlat lo chu!
Bâk
Thla neia vuong ve si, ‘va’ khom ni lo, ‘ar’ khom ni lo pakhat chu ‘bâk’ (bat) a nih. Pipu tienamia chungleng le hnuoileng indo lai chun bâk hin chan thra lem nia a hriet, a hratna tieng tieng pakaiin a’n son kuol sĕn a. Chungleng tieng chan a thra leh, “Vate ka ni ve a, thla ka nei a, ka vuong thei” tiin chungleng tieng a pakai a. Hnuoileng chan a thrat laiin, “Mazu ang ka ni a, hâ khom ka nei” tiin hnuoileng tieng a thrang a. Chuonga a kar ton lai le hnuoileng tienga a um lai chun chungleng tiengin hnena an hung inchang ta thut a. A’n zak pheng chu suok ngam loin, suna fak zonghai trin hnung, zana fak zonghai hung suok hma si, thimbuta hin a leng suok ve ngam chauh hlak niin an jeldin a. Chutaka inthok chun a hun loa leng hi ‘Bâk se leng hun’ an ti tah a nih. Tu laka khom a tlatlum ta naw leiin, ‘bâk se leng’ chu to lo taka leng ve tekhinan an hmang bok a nih. Chun, a khaw tieng tieng khom hming thrat nuom a, a lengnahai kuomah mi dang dem a, a demhai kuoma a leng pha a lengna hmasakhai dem nawk hrilnain tronglamkei a suok a, chu chu ‘zum le zuor intuo’ an tih. Mi lawt tuo hmanghai nungchang hrilna a nih.
Ar-in trongkam a hringhai
Tuta trum chu ei ran vâia a ser laia a mei ang ÂR le inzoma trongkam an hung ser threnkhat ei sui ding a nih. Inthawina chi hrang hranga ran an lo hmang tlanglawn tak a nih. Kristien sakhuo a hung lut hmaa Senvon khawtlang ta dinga sakhawhmang an thaw chang, khawser sung khaw sungah ri siem khap a ni leiin, âr khuong ri hriet phak nawna dinga hlaah âr an thak khawm hlak bakah an thak khawmna hmun chu âr hmanga an inthawi changa an bawlhmun a ni bok leiin a hmingah; Arthakzawl/Arthatzawl an inbuk a. Hi hmun hi kum 1926-a NEIGM Presbytery an hmang trumin Hmar ti lo hnam dang poin Mission buoina ding thurûk an phierna hmun a ni a, a kum nawk June 1927 khan khawhrawngin a sawi chim vong a. Chu chanchin chu January 24, 1986-a ka sirin, “Arthatzawl Pawlitiks le Mission Buoina” ti ka ziek a, pawlitiks trongkam thar ‘Arthatzawl pawlitiks’ ti hih a pieng pha tah a nih. Mi sietna ding zonga thu phierruk hrilna trongkam a nih.
Ei hril lang zok tah ang khan, pipu nunah âr hin hmun a hluo rawn leiin trongkam tam tak hung suokna hnâr a nih. An thi chângin mithi khaw lampui zongpuitu dingin ran an that a, ranpui that thei naw khoma âr bêk that ngei ngei an tum. Ar an that chu sumphuk sak tieng kil an naw leh in sung panthlang suor hmorah a sukin an khai a, chu chu arsuktul an tih. "Arsuktul khom hlaw zo loa thi” ei ti chun rethei mongtola thi tina a nih. ‘Arte lubawk/ar hmai bo khom hlaw zo lo’ ti leh a’n ang. Tu ngaisak le hriet hlaw loa thi hi ‘arte thia thi’ an ti bok.
Khaw thar kaina ding an zong changin arkhong an pâi a, chengna dinga hmun khăn thra ni-a an ngaia khan ârkhong chu an hang insuo a, hnuoi a thâi a, a khuong chun hmun hrisel, chêngna tlakah an ngai a, a khuong naw ruok chun hmun dang an zong pei hlak. Chu taka inthok chun ‘ar lam zong’ ti tronglamkei hi a hung pieng a nih. “Ama hi ar lam zonga kan hmang a nih” ei ti chun sulsutu le ringsan taka ei nei a nizie hrilna a nih.
Chun, sana an nei hma chun ar hi khaw tin sanapui, hun inkhinaa an hmang a nih. Zana hin dannaranin a ruolin voi nga an khuong a, chuonghai chu (1) lenghnot suok, (2) zanril arkhuong, (3) khuong hmasa, (4) khuong hnina, (5) khawvar arkhuong, an tih. Khuong hmasa tak hi tlangval nunghak lenghai trîn hun hriltua an ngai leiin ‘Lenghnotsuok’ an tih. Lenghnotsuok âr an hung khuong pha leh pa bengvar chin chun trîn zai an rêl hlak.
Âr hi a tehruoi lai annia inthoka vathru ruol vel, mani inenkol thei tawka an hung leikâng hma chen hi arbawmah an khum a, chu zoah a puitling chin an siena ârrîl-ah an sie chau hlak a. Ârrîl (fowl house) le âr rîl (intestines) hi a lam dan inang char a ni leiin ngai buoi le ngai suol thei tak a nih. Dannaranin, ârrîl hi sumphuk, in zuk lutna panthlang tienga bawl a ni hlak a, ar lawn kaina dingin ruo amani thing, an sirbi ding an tukrek thliei chu an daw a, chu chu âr leilak an tih. Chuong ang deua ramhnuoia ruom amanih rawl, him taka hraw theina dinga leilak an daw fawm hlak chu ‘âr leilak’ an tih.
Sunnithlak tuolah chênghai sien khom ni a tla a, a’n thim ding pha ârrîl an pan hlak a. Âr an inlawi hun tak hi thla lir zana thla a hung suok hun a ni leiin thla lir (full moon) hi a ‘âr kai zan/ ar kai deng zan’ an tih. Chu umzie chu, ar an rǐla an inlawi lut ruola thla hung suok varin a zuk dêng/khaw/sun zan tina a nih.
Arla (pullet) hi intui thei ding a ni pha leh zawl thei a ni tah ti puongin, inhrâm dan chi dang deu hlekin a kawdâk leu leu hlak a, chu umzie chu a’n law tran amanih, nuhmei ni sien, “A hung inlaw uok tah” ei ti chun a thûr tran tah, tina a nih. Ar inlaw kawdâk hi English-a ‘mating call’ an ti hi a nih. Chu hnunga chun a chalin a zâwl a, tui a hung pai ta hlak a nih. Âr inzawl sung hi a tawi êm leiin thil sawt naw te hrilna dingin ‘âr indi/inzawl chen chauh/lek’ ti trongkam hi a hung suok a nih.
Âr chun tui a hung nei a, a nei ding zât a nei zo pha a buzawlah fak le dawn khom zong loin a tui kêu hma khat a op khum a. Thlasika lem chu a kêu intak bik leiin chêr rak khopin a op hlak. A tui op lai arpui chu a zâng leiin thil rik lo, ring nêka zâng hrilna dingin, ‘âr op chawi/dom ang el’ ti hi a hung suok a nih. Chu nêka uora hrilna chu patchâwn dom ang, boruok chawi ang el ti dâm hi a nih. Chuong ang deua thil tlawmte, uor taka hrilna chu ‘âr chil zât, âr bu zât, arla tui zât etc ti a ni pei.
Âr mizie le nungchanga inthokin trongkam tam tak a pieng a, chuong laia a thren chau chu hang tar lang inla. Âr hin intît (centipede) hi an trì a, an trìzie an mitah a’n lang a, rawl tri takin an intrik diel diel hlak a. Chu âr intît hmu thlaphang hmel le mitmeng chu ‘mit âr-intra’ an tih. ‘Ar intît hmu ang el’ ti le ‘a mit a âr-intrà’ ti chu thil thuhmun hrilna a nih. Thlabâr taka um hrilna dang chu ‘ar mu thrâm threl ang’ ti a nih.
Insîm/meng dier dier amanih, mit insîm tak tak si lo hi ‘arpui mit meng/insîm’ an tih. "A mi hmu naw ka sawna chu arpui mit sîm/meng a thaw a, a mi lo en rûk zing annawm ie" an ti thei. Chun, mihriem ngirhmun inchen deu thrâm amanih, annawleh ngaidan inlungrual thrâma um hi ‘arpui mei ang’ an tih. Inchen, inruol thrâm tina a nih.
Âr-in batieng amanih leikhawra um thil a chuk a, chûhel taluo leia ama le ama a’n letkhup hi ‘âr tieng leikhup’ ti a na, chu chu duâm le huomhap taluo leia thil baw buok amanih le mani ta dinga harsatna siem hrilna trongkamin an hmang. Chun, var kherek, dawha thûr hmang chîng mi, var vervêk le verther mi hi ‘âr triel var’ an tih. "Ama hi chu âr triel vara var a na, pawlngei a harsa" an ti hlak.
Hmang tlak lo, porche le tirdakuma siem hi ‘âr chuk tlak loa insiem’ an tih. "Ar chuk tlak lo khopin an inhrilsieta chuh ruol thra awm takin an inpawl nawk si a!" an ti hlak. Thu uorna a nih. Chuong ang boka thil awm naw taluo, awium lo, khel muhlum mi hril thu hrilna dingin ‘âr ha trim’ an hmang a, "A thil hrilhai chu âr khomin hre hai sien an ha trim a tih" ei ti hlak. Chun, mi hmangna bo, sor tlak lo hrilnain, ‘âr vêng ding khoma tlâk lo’ ti an hmang a, "Ama hi chu ar vênga hmang ding khomin a tlak nawh" ei ti bok hlak. Mi thatho lo, zoi deua châng mi hi "Ar thla tliek" leh ei tekhi hlak bok.
Archal/khong an insuol a, hnena changtuin in chung sîp amanih le hmun insang deuah inchawm kai a, diriem taka a tlawm lem a khuongkhum hlak hun hi ‘archal chan chang lai’ (hnetu ni lai hun) an tih. Chutaka inthok pei chun, ‘khuong khum’ ti trongkam, hnuoisie, hnesaw le diriem taka trong khum tina hi an hung ser ta pei a nih. Phuok sa pei inla chu, ‘archal hlado insam lai’ amanih, archal bawhla insam lai khom ti thei ni bok a tih. Mawi le mawi lo khom thlu loa rawl tawpa hla sak amanih khek hi ‘ar mit trĕ (ter) khuong’ an tih. Trongkam hluihai hi ei ngirhmun thar le inmila phuok sap le hmang danglam pei ding a nih.
Tienamia chun, arpui hin nene a hau a, a sem a sem leh ama ta ding khom um ta loin an sem kawt dĕr a, chuleiin nene nei loa um niin an hril. Thil phal taluoa insem fai thrak hi ‘arpui nêne sem ang’ an tih. Hril dan danga chu, ranhai lai nene an sem trumin arpui hin nene sawm a ngĕn a, a umna ding an hang en leh an dai naw leiin an pek naw a, tu chena nene la nei lo a nih an ti bok. Chutaka inthok chun huomhap taka thil ngên leia chân pha ta vong hi ‘ârpui nêne ngên ang" an ti bok.
Tienami le inzom bok, tronglamkei hung suok chu ‘arpui lungngai, sanghar lunglawm’ ti hih a nih. An ti annawm, Thlanrokpa khuongchawi lai chun mani bitum ding seng an insem a, sanghar bitum dingin vok an ruot a. A huphur em em a, “Nghara, nang i bitum ding chu vok a ni aw” an ti khomin hre naw ang elin, “Ar maw?” a ti hlak a. A hnung chun âr an inbitumtir tak tak ta a. Sanghar chu a lawm bĕk bêk a, âr ruok chu a lungngai bĕk bêk thung a. Chutaka inthok chun hi trongkam hi a pieng a nih. Threnkhat ta dinga lawmna a ni laia threnkhat ta dinga lungngaina a nizie hrilna trongkam a nih.
Ran dang ang loin âr hin a sulhnu suikîr thei ta lo a ni a, a tlatna huong khela fepui chun a’n hmang nghal annawleh mi inah a ngam nghal el. Chun, a mit thrat naw leiin thima chu a bo nghal a, a panna tieng bik re loin a pawng invak ringot a, chuleiin zong hmu a harsa êm êm. Chuong lei chun, ar khaw thim dâi, ar bo zong ang, ar ang vai le ar ang ngam tihai hi a hung suok a nih. Zalenna nei lo, ieng khom thaw thei lo le che châng thei loa um hi ‘ar thla khirh’ leh an tekhi bok. ‘Âr thla khirh vor ang’ chu chechâng thei loa an tla thûm dot hlak leiin chuong ang ngirhmun hrilna trongkama hmangin, “Tuta inthlanga chuh ar thla khirh vor an hril chu nêp tak a nih, a deposit khom a chân!” tiin ei hril hlak. Chun, thli hrâtin mi pai chon chona a mût lêng hi tekhinaa hmangin, chuong anga lawn le ngirhmun det lo hrilnain ‘âr thli mût ang" ei ti bok.
A hmaa ar-rîl ei hril ang deua a thumal inang chie, kawk danglam daih nei threnkhat a um a. Chuong laia pahni chauh chu hang tar lang inla. Är-ong tia a pheia lam chun thing chi khat, a hna thingpui hna ang deu, inbuk hlâpa um, a ra hmin chu chithlum mum chin chi anga inmûm piel, a thren a vâr, a thren a eng, a thlum miet a na, vate-in an du êm êm a, changthleng kamna dinga hûm dinga thrat leiin, ka naupang lai chun tawkdarah ka hmang rawn a, vate ka awk rawn thei. Âr-ong, tia ‘ong’ ti lai lam sang a ni ruok chun ârin bu a fak, a or tienga a paina bawm (orbawm) tina a ni daih thung. Chuong ang bokin âr ké (ziek zom lo) chu âr ngalru le a kebawr (fowl’s leg & claws) tina a na, ‘ârke’ (ziek zom) ruok chu zawngtra tuvû zoa a ra hung inbawk trak (the pendulous clusters of young zawngtra pods) hi a nih. Thumal ziek zom le zom naw thua ei buoi changa hriet ding poimaw chu thu ei inkawktir tum hriet chieng a nih.
Tlangkawmna
Ziek ding la tam hle sien khom tuta truma ding chun dit tawk phot inla. A tlangkawmna dingin Saphaiin ‘âr’ an hmang ve dan pahni chauh hang hril inla. Nuhmei hi âr leh an tekhi hlak leiin nuhmei ruol chauh fe khawmna party hi ‘hen-party’ an ti a, pasal ruol fe khawm ruok chu sazuk leh tekhiin ‘stag-party’ an ti thung a, a lamtawi ‘stag’ ti chauh an hmang hlak. Chun, hmûr inzum dâka ârin thil an chuk zauh zauh le nuhmei hmûr pilipin a pasal a chuk zot zot hi tekhiin, chuonga chuk hrep tuok pasal chu ‘henpecked husband’ (hen=arpui, peck=chuk) an tih. Eini ruok chun chu nêka ngirhmun inhnuoi, chuk tuor mei mei ni lo, âr-in hnuoi a thai anga a thai hrep le a bawia a’n tangtir ni-a ei ngai ‘fallen creature’ chu ‘THAI-BAWI’ ei tih. A ieng am i nuom lem?
(Source: Extract from Trong Lesson-11, February 4, 2015, Delhi; re-edited April 18, 2019)
###
No comments :
Post a Comment