Search


Jul 5, 2019

Tinkim Ka Dawn Changin-2


Precious memories, how they linger,
How they ever flood my soul!

- J.B.F. Wright (1926)

Makhâta fienriel chang amanih, zan rĕ in thei loa har chang amani hin, ngaituonain kil le kap a fang kuol hlak. Sulhnung fang kir changin lawmna le insir vong vongna ding bung le châng ei hmu rawn seng ka ring. A châng chun ei thu le hla ni loa khuorel thlipui le ei intuok fuk palh leia fen lĕnga um dam; sir intlêu thut leia damlai tolparit innăla inban tangna ding nei loa tlu lut palh dam ei ni hlak. A châng ruok chun sietna khura ei invak lut mek laia mak taka sansuoka ei um châng, eini felna le theina leia ngaia lawmthu hril nachang ei hriet naw hun a um hlak. Chuongchun khâng khan lo thaw lang hlawtling lem ding ti-a hril kawi ding ei hau bok. Ieng leia hieng po po hi ka lo hlen thei am a na? titu ruok chu văng khat tê, mani talen kol hre a, sun le zan sukpung tuma thrang latu, minit tin poimawzie hrea hmang trangkaitu an nih.

Khawmuol ei la hriet tak tak hma, hriet lo ram thienghlim, Eden mawlna rama inthoka Leilung Nu (Mother Earth) keitlei dinga a trânga ei hung inbei hun, châkna tinrêng hmanga ei mit a hung hong hma le hnung, Evi le Adam anga saruok ei nizie ei hung hriet hma le hriet hnung, Pathien angna ei hung inhmang dan khawvel, William Wordsworth-in hla ril Ode on Intimations of Immortality from Recollections of Early Childhood ti-a ngainobei taka a lo inzawt khah, lungrilah a hung inlang a, lung hlui a sukleng vong vong a. Hi hla hi kumpui lingleta sermon tham, College ka kai laia ka baihat tlut tlut hlak, tuta a umzie ka man tak tak chauh a nih. Hril sei loin, inhnikna neihai tiem le dawnkhawl dingin maksan inla.

A nih, naupang hun, vanglai hun le puitling hun, hringnun chawhma ei hung pela inthokin, nisa thlang her angin, hringnun chawhnungah ei lut a. A fe pangngaia inher si khah kawlrawn pana liem vut vutin ei hriet. Pangti a hung jŭr tiel tiel ruolin hrietzingna khom a hung chuoi tiel tiel a. Chokaa thil la dinga ei fe dam thil dang daih lak hun a hung um a. Mani koppuihai hming chen khom theinghil thut hun a tlung thei. Mak ti ding a ni nawh. Haihot intum el ding khom a ni nawh. Mi tin chunga tlung, pumpel thei ni lo, hringnun bukimna a nih. Chu khawvela ka tonhriet, tinkim ka dawn changa ka ngaituonaa hung de zok threnkhat chu hrilin, a châng chun inzom lo nengnungin, ka la hung gawp pei ding a nih.

Baihat kalchar
Keini thrang hi baihat sikula seilien kan nih. Pawl ruk chen kan inchukna Pherzawl Independent Middle/Primary School-a khan zirtirtu pahni chauh kan nei a. Headmaster chu Pawlriet tling a na, period tinah Class 2-6 a lak a; zirtirtu dang chu Pawl 2 (Lower Primary) tling a na, Pawl 1 le a hnuoi tieng po a enkol a. Pindan um lo, Hall pakhata inbeng khawm vong kan ni leiin a pawl insang dan indotin kan inthrung tlar a. Period khatah Class panga lak a ngai si leiin, class pangngai anga a hran hrana inchuktir ngaina um nghal lo, kan hotu kha kan inthrungna tlar zawna a hung pha, “Lesson chu taka inthoka chu chen chu baihat ro” a ta, pawl danghai khom ahmatiemin a ti bok a. Iemani chen hnungah a hung nawk a, ngirin kan thil baihat chit chu kan hril a. Baihat hrat nawhai chun hrem an hlaw tawng hrim a nih.

Baihat hrat pawla hrilhai laia thrang ve ka ni leiin, hrem ka tuok ngai nawh. Ana chuh, iem a na kan inchuk? Baihat, Baihat, Baihat. Nachang hrietna sukpung hrat naw sien khom thratna muol a hau ve tho. Ka nauhai ruok chun an thaw ve ta nawh. Hrietna an khawl khawm a, a umzie an hriet po thluokah thunin nachang hrietna an sukpung a, hmang trangkai dan an inchuk. Thiemna ei ti hih thil ei inchuk le hriethai po po ei theinghil vong hnunga einia nachang hrietna la um, ei nun khaltu chu a nih. Ei baihata khan chuong ang thil chu a lo um chun, chu chu baihat trangkaina a ni a, a hrana zong buoi ngai loa a trulna anga hmang zung zung thei a nih. Abikin thu le hla baihat rawn a thra. Chuong thu le hla ei baihathai chu hmangin thlarau khomin mi a pawl hlak. Arabian thlalera tuisama thi ding Hagar le Ismail hai nufa hmaa zotui thieng hung inchik suok (Gen. 21:19) ang khan, damlai thlalera inzinnaa hringnun sukhnawngtu le sukburiptu a ni thei. Baihat lai po poa baihat trangkai tak chu mani inbaihat a ni ka ring.

Khang lai khan kan sikul kha a biela Pawlruk chen ekzam theina Centre um sun a ni leiin, a se vel Parbung le khaw dang danga inthokin kum tin ekzam dingin an hung pan hlak a. Pawl hni (Lower Primary) le Pawl ruk hai hi Board Exam an ni leiin IBPM Centre, Lakhipur (Hmarkhawlien) a inthoka an hung buotsai le endik a ni a. 1949 Lower Primary Exam-ah Biel pumpuia a pakhatna ka ni a, sierkop ti loa chuh Full Mark ka hmu vong niin ka hriet. Pathienni zan kan inah a khawnawtin thingpui sen le keini siem ngei kurtaiin kan lawm a. Kan in, hlam 14-a seia khan boruok inleng naw khop vangin kan tlim hmur el a. Saptronga thu hril dingin an mi ti a. Ka zaksiet chu hril lo, Saptronga sentence khat khom la hril thei lo khan iem ka law ta ding? Ka na rilah, “I baihat hril el rawh” ti a hung inri leiin, Saptronga thu le hla an mi’n baihattirhai chu I stand up, I sit down, I sing, I eat ti vel leh chekpolin, thiempu dawi hla insam tluka innâl le inrangin, a key insang deuin, ka’n sam thlak a. Kut an ben dur dur a. A umzie an hriet khom a ni nawh. Ka hmŭra inthoka Saptrong hung inri suok hrim hrim khah an lawm niin ka hriet. An kut ben ri khah tu chen hin ka naah a la châm zing a, harsatna ka hmasuon changa phŭrna le hratna thar mi petu a nih.

Saptrong zonga tho invêt
Tinkim dawna ka nun ka sui kir neu neu changin, a umzie ka hriet naw lai khoma ka hma khala hnuoi tienga mi domtu a lo tamzie ka hmu suok hlak a. Chuong laia pakhat chu hang hril vak inla. Pherzawla khan Sorkar sikul, Meitei tronga inchukna a um a, a enkoltu chu kan makpa H.V. Tawnga, (ei hriet thiem tlang thei danin R.Th. Varte pa, a nau upa tak hminga Neithriengpa ti-a an ko hlak) chu a nih. Ka pieng hma kum hnia muol lo liem tah, ka u Vanhnuoithang chu Meitei sikula lo kai le Lower Primary Exam-a Manipur pumpuia pakhatna a ni leia chawmna an pek, Thanlon-a a kai laia meningitis-a May 21, 1937-a thi chu a thlaktu ka ni thei takduoi beiseiin ka uhaiin Meitei sikulah an mi lo inkairtir a nih. Meitei trong le ka thlarau hi an inaihal ni mei ding a na, ka hriet thei naw taluo leiin ni tin hrem ka tuor a. Chuong lai chun ka u Kamzabiek le truonga riek tlang hlak kan ni a. Zanah ka mangin sikul ka lo kai a, a thaw dan pangngaiin kan hotupa chun a mi hrem a. Lungsenin sikula inthok chun ka tlan suok a. A tak takin ka lo tho suok a, puon ka sil lai chu keibatin tuol tieng ka pan a. Ka u Zawlsiemzo inlenghai khom tapa an inthrung tieu chu ka hmu a. Ka tho invet ringin, ka u Kamzabiekin a mi hung hnot zui a. Kan sumphuka sutpui chela ka ngir lai, tuol ka suok tawm trĕp chun, a mi hung man a. “Khaw laia fe tum che?” tiin a mi’n don a. Kei chun, “Saptrong zonga fe ding ka nih. Meitei sikulah ka kai nuom ta nawh” ka ta. In sungah a mi thruoi kir a, ieng khom hril zom loin kan zal nawk a.

A tûka inthok chun mani tronga inchukna Independent kohran sikula chun A AW B a tranin ka kai a, ‘ramhuoi hawrop’ ka ti hlak SAWRI AW SAWRI A chu damsungin ka lo inthrĕpui tah a nih. A kakhawk khom a thra sei. Khânga lekha hre thei lo anga ngai, thluoka bawng êk trawl hnaw sip ni awm hiela hal tuok hlak khan, insuo zalen ka ni-a inthok chun, kum khat sungin voi thum zet pawl ka son hman a, high school ka tlung chenin kan pawlah, sikul a ni amanih sande sikul a ni amaniah ekzama a pakhatna le châng hau tak nina ka chel tung ngar ngar bakah pipu thu le hla lak khawm sina ka’n hnikna chu tu chen hin ka la sunzom ngat ngat thei a nih. Mang hiela ‘Saptrong zonga fe’ dinga insingsa le a taka mi keithotu thlarau thruoina zarin, Saptronga Baibul varson thra le innghatna tlaka ngaihai besana a hran lieua Pherzawl Hmar tronga inlet le tu khom pur buoi ngai loa Pathien lunginsietna zara keini sungkuo kut hmanga buotsai Delhi Version le lekhabu dang dang ka lo insuo tah hai hi ka tho invet thu ka hril le intringmit vong, Remruottu Mak kut inlangna, a lo nih.

Jeldin thu bawlin, ka uhaiin Meitei sikula khan mi tirlui chu ni sien, ka lungril helin lekha inchuk hrim hrim nuom naw phanain hmang ka ta, naupangte ka ni-a inthokin ziekfung neka tuthlaw chelin hrâmbul leh insuol tran kan ta, thu le hlaa inhmang hman dêr loin, rimtongin muol liem daih ta’ng ka tih. Chu nêk hmanin, sikul chawl changa lo sina ka uhai ka zui chang khomin, rinum ka ti le ti naw thu ni loin, ka lungrilin chawl loin, “Hi sin hi ka fakzongna dinga Pathien mi ruotpek a ni nawh” ka ti ngat ngat hlak. Lo nei mihai, kut sinthawa inhmang, khawvel keidingtu le chawmtuhai hi ka ngaihlut le inza an ni laiin, ka fakzongna dinga khuonu ruota ka ngai tlat chu thiemna hmanga sun le zana rongbawl a nih. Chu chu Pathien mi man sanah ka ngai tlat leiin, ka dam san chu sun le zana hrietna khawl khawm le chuonghai chuh kawlom hmanga mani mihai kuoma a thlawna pek suok char char a nih. Tu sor le ruoi khom ni loin, ka pieng san ni-a ka hriet chu bawzuiin, ka penson hnung, kum sawmriet ka suo tawm trep chen hin, ni tin a tlawm takah darkar 12 vel ka la tlân ngat ngat a nih. Pek suok nun a ni leiin ei pek suok rawn po leh a petuin a neka tam a thlawnin a sung sip nawk pei hlak. Chu chu a nih Rabindranath Tagore-in a hla thlang khawm, Nobel Prize a hmuna ‘Gitanjali’ inthrumnaa a lo hril khah:

Nang chun tawp nei loa mi siemin,
Ka hringnun buonpil bêl ongrop hi ni tin,
Intlongin hringna tharin i sung sip a,
Chu chu i lung lawm zawng tak a nih.

Hi le inzoma thucha ka hril nuom pakhat chu: naupang hi an inhnikna zawng, an thilpek dong hrietpui a, chu tienga an fena ding lampui sătpui le thruoi poimawzie a nih. A dang zawnga hril chun, an talen kol hrietpui le chu chu a lêt tama an sukpung theina dinga hma lakpui a nih. Mi tam lemin ei nauhaia theina inphûm chu ei hriet el thei nawh. Chun, an nuomzawng ringot thawpui khom thil thra tluontling a ni thei naw ang bokin thilthraa ei ngai, an inhnik nawna zawng inhniktir tuma thaw khom a trangkaina chin a um. Mihriem hi ei puitling hnung chen khoma ei talen kol hre lo le hmang hlawk nachang hre lo ei tam. Chu chu pipu trongkauthliek chun ‘Rûla raw nei” an tih. Hieng konga hin thil chinchang hrehai rawn a thra. Amiruokchu, hieng thila hin tu khom hre kim le rawn kai kim ei um ka ring nawh. A poimaw tak chu Solomon anga Pathien kuoma mani puoksuoka ‘varna’ hni a nih. Pathien ei hriet inthukzie ang peiin varna le hrietthiemnain a min thuom hlak ti hih ring ding a nih. Mawl ring chu mawl ringah a tawp. Talen hi kol thrat ding ringot ni loin sukpung dinga pek ei nih. Chu mawphurna chu hlen dinga hlawtlingna chabi pangngai zing chu Jakob thukhawchang, “Ringna hi thilthaw thrang lo chun thil thi a nih” (2:26) ti hih a nih. Sukpung loa talen kol ringot chu thil thi le suol a nih. Talen ei kolna tieng seng hmang hlawk le sukpung hi mi tin mawphurna a ni ang bokin malsawmna hnăr a nih. Zal thlepa kraws put thei a ni nawh. Chuonga put tum ei tam hi ei thrangmawbawk a nih.

Tlangkawmna
Ka nuna thil tlung ka sor trangkai bĕk bêk le a hnam pum khoma ei hlawkpui ni-a ka hriet chu Matric ekzama trum hni (1957-58) zet sierkop leia ka hlawsam kha a nih. Inzak a umin nghatna ding a vâng. Ngaingam taka ruol thra pawl ding ka nei sun chu ka ngaituona a nih. Ni dang, ka hlim ni-a mawi le ennuomum ka tihai hmêl khom innîm vongin ka hmu a; hlim tak le tlai taka an mi biek chen khom a naw zawng, an mi run luina anga bel tumna a lien.

Hi huna hin nuoma indom kun el loa ka nuna kawrongna chuh keimaa Pathienin theina a siehai hmanga hruk bit tumin hla ka phuok a, tienami le thusep hrang hrang ka ziek bok a. Rengkaiah inbengbelin, sakhuo hminga ei thu le hla thra ei vui liem zo trep tah chu tungding nawk tumin ka ruolhai leh thrang kan lak a, Jocund Company dam indinin, cultural revival kan tran a. Voisuna ram le hnam chawina hla, tlâng hla, hla lenglawng, sai hla (lengzem hla) le hla dang dang ei la hum theihai hi a san iemani zat hril ding um sien khom, chuong laia tuoitharna phusa kan tranin a hung nghong suok a ni takin ka hriet. Chu chanchin kimchang inzawt ding chun sun le zan tam a ngai ka ring.

Pathien thil rêl dan hi,
A va mak ngei!
Hriet phâk ruol lo a nih,
A tum lienzie;
Thil chîn tak khom a vĕng,
Van thil a rĕl kim ie;
Pathien ruot ang peiin,
Iengkim a tlung.
(KHB 22 from Welsh Tune Book 169)

(July 4, 2019; Delhi)

###

No comments :