- Pipu thasangna
Kum 50 a lo invoi dĕr el tah. A changtupa khomin Mosie ramri kham tawp kum 80 ka suo a, a khêl ramah kar thum zet ka lo inban kai nawk hman tah. Kum 1969-a thi le thi dam le dam, zaper tha intan throt khopa thrang inhuoma ka ekzam thei hun tawpna taka IAS/IFS hmu tuma All India Competitive Examination ka buon thu bung le chang laia a thren chauh, tindim ka dawn kir changa ka mitthlaa la châm zing chu, tienami angin ka hung inzawt tum a nih. ‘Tienami ang’ ka ti nasan chu ka tonhriet tam tak, ka nuna bung le chang poimawhai hi ka sui kir changin, tak ram nêkin mang rama thil tlung, lemchang khawvel ang ela ka nuna zie thlâk hman loa mang anga an liem nawk el ang an hoi lei khom a ni el thei.
Kum 1966 July khan Gauhati University-ah M.A (History) ka zo a. Competitive Exam an hril huoi huoi chu ieng ang am a ni hrim ti ensinna dingin, advanced paper khom la lo le inbuotsai mumal hman loin thla hni hnungah a aitecheuna dingin Shillong-ah ka zu ekzam ve a. Keini hun lai chun, IAS/IFS sai ding chun services danghai nekin Advanced Papers-2 lak sa a ngai a, chu chu tulaia an thaw dan neka a danglam bikna a ni bakah intarviu-ah IFS 400, IAS 300, service dang po 200 a nih. Thla thum hnungah rizal a hung suok leh intarviu-ah an mi hung ko a, Central Service lai khom tu laia an dit tak IRS (Excise & Customs) an mi pek a, ka’n ring hman hmain ofisar ka lo ni ve dĕr el!
Kum hni sung trening-in kan buoi char char a. Thilsiemna hmun poimaw tin sirin thil an siem danhai inchukin kan inzin suok ngat ngat a. Siekhontu le khon zat ding rêltu, excise duty an pek dik naw leh dan anga hremtu kut kan ni leiin thil chinchang hriet rawn a ngai a, sumdawngna tieng hrim hrim trening naw sam kan nei nawh- jutes, textiles, petroleum, opium, tobacco & tea training chenin. A bengvarthlak a, hrietna a sukpung. Sienkhom ka thil inhnikna zawng a ni nawh. A ni têlin thu le hla tieng ka trawlin ka hriet. Ka’n hnikna zawng thu le hla ka bawzui theina dinga ka ngai Foreign Service ka hmu a ngai. A ni naw chun dam sung Vairampura intang chu ka pei ka ring nawh. Chun, ekzam theina hun thra ka la nei laia ka theina po po inpunga Pathien ringsana ka bei nawk naw chun tum hlen loa trilsan ning ka ta, damsunga ka’n sǐrna hmakhuo ni dingin ka ngai bok a. Chuleiin, 1969 ekzam chu a siruk lak takmeua bei ka tum a nih. Ei thaw ang peia lawmman pek mi tiemtu kuoma malsawmna a hrana hni buoi khom ngaiin ka hriet nawh. A tiem sa a ni tlat a. Ka thaw ding chu Jakob anga zankhawvara buon ve a nih.
Ekzam huna chuh Greenpark, New Delhi-a kan trening Centre-a kan um lai ding a ni leiin, chu taka inthoka ekzam dingin ka’n buotsai a. Kan hostel sawng khatna tlak tienga pindan tawpna tak chu a fienriel bik leiin ka hluo a, ka batchmate, Bihar Scheduled Caste, pauzo lo, ka bula naw chu ngampa lo, a hming Ram an ti chuh ka umpui a. Kan batchmate kha 28, Calcutta le Bombay batch-a a zatvea inthre, keini chuh Calcutta batch kan ni a. Mizo nunghak, fel tak le hrohrang na zet el, Lalpari Khumi le kei chu tlangmi le kristien um sun kan ni a; Bombay batch-ah Mosolman turu deu el, chêr khan, Muslim rum răt el, group thlalaka chen khom thrang nuom ngai lo, Hassan an nei a. A dang po chu Brahmin chi-a mi vong an nih. Pari inruolpui ding Andhra nunghal Vijaylakshmi Kalva kan nei bok a. Thilthawna iengkimah Pari leh kan inrawi a, kan thu an sel ngai nawh. La ekzam pei ding ka ni leiin thrahnem an mi ngaipui a, mi sukchai thei ding ri sie an siem ngai nawh.
Ekzam hma kar thum chauh a la um ti chun Punjab-a kar hni pumhlum inzin prokram Training Centre chun a hung siem a. Thilsiemna hmun poimaw po po sir a, India-Pakistan ramri-a insumdawng tuona hmun hai, thilruk tolna (smuggling route) le an inchănna, checkposts hmun hrang hrang, India le Pakistan sipai diutihaiin Attari Border-a ni tina puonzar an inthlak tuona hmun hai le Immigration checkposts hai a kip a kawia fang ding kan ni leiin airconditioned bus inhoi tak elah kan inzin a. A tlar nuhnung tak chu a fienriel leiin ka khâtin ka hluo vong a, tu chok buoi loin lekha ka tiem tlat tlat el a nih. Faktawri le hmun poimaw threnkhat sir dinga an suok chang khom poimaw tongkhong a ni naw chun suok ve loin bus-ah lekha ka lo tiem lem hlak. Motor-a chuong puma lekha tiem hi inrui a olsam khop el a, sienkhom trŭl tongkhonga chuh inruina hman a um naw leiin, inrui dêr loin ka muolsuo a nih. Zuou thei a ni nawh. Pà hun a nih. Thi le thi, dam le dam.
Chun, hieng hi a na. Kan pindan hnuoi taka khan Lalpari Khuma le Vijaylakshmi Kalva an riek a. Kan ruol danghai an in vong ta a, kei chauh lekha tiema meng le mei sit var um sun ka ni tah a. Zan dar 12 inrik trêp hin kot kik ri ka hriet a, ka va hong leh Vijaylakshsmi a lo ni a. Postcard zong a lo ni a. Ka nei naw thu le inland letter, ticket inbel sa ka nei thu le chu chu la lem dinga ka hril leh inland letter chauh a mamaw thu a hril a, a fe nawk el a. Mak ka ti deu a, a tuka indon ka tum a. Sienkhom, zing kan tho chun a lo um ta si nawh. Pari a tho chun a hmu naw leiin a hung tlan tung a, a mi hung hril a. Zing invak har kan ring a, sienkhom breakfast chena a hung inlang naw lei chun kan ruolhai chu kan hril a. Inrang takin rail stations le bus stations poimaw tina zong dingin kan suok dar a. Police Station-ah kan ripawt a, investigation an thaw tran bok a. A hmu nuhnung tak ka ni leiin a room-mate Pari le kei chu a vêl a vêlin thu an mi’n don a, lekha tiemna boruok chu mang rama um a nih.
Kan ruolhai kha thla hrâng tria inthin hawp el chi vong an lo ni a. Makhâta um ngam loin pindan pakhatah an inhnaw bum a. A’n khat tawkin thla hrâng a hung sawnin an trê chul a. Kei chun an kuomah, “Pari hlak an pindanah a riek ngam si naw a, ka room-mate hlak chuong ang bok. In inhnaw thei ang angin lo riek khawm unla, kei a khumah lo riek ka ta, kot kal loin light sukvar zing ka tih. Mi dang leh a tlăn pal dam a ni a, a thuomhnaw la dinga a hung hlauh chun lo man ka tih” ka ta. “I riek ngam dinga maw? an ta. Kei chun, “A la dam a ni chun nuhmei chu thahne naw thu um lo a. A thi ta a, a thla a hrâng a ni khomin nuhmei thla chun mi ngam lo ding a” ka ta. Mak an ti bĕk bêk a. “Mihriem pangngai i ni nawh” an ta. An ring naw tieng daiin kei chun, “Kei chu kristien ka ni a, mihriem pangngai ka ni naw hrim a nih” ka tipek a. Ka rotna tak san lem chu tu khom chok buoi loa lekha tiemna remchang hun inchawk ka mamaw lei a nih. Trawk trawk thil a ni tah. Hnot nei ka ni a, thlahrang tritnain a dal ding a ni nawh. Ka tum ka hlen pha a trûl leh triin la dawi ve de ning.
Kalva khuma chun ka riek tah ngei a. Tu chok buoi loin lekha ka tiem a. Zan rilah ka ruolhai chun hla deu hleka inthokin an mi hung bi rŭk a, “A la dam maw? A la chechâng de maw?” an ti nak nak a. Zing tieng chun inhma takin an hung tlan khawm a, khuma ka zal lai chu an mi hung chibai sap sap a. Chuong ang chun zan hni dang ka la riek a. Ni thum hnungah, kan umna hnunga Deer Park sung rampui hnuoia Mughalhai inlal laia an cho tuikul inthuk taka chun ruong inlăng an hmu thu chuong lai hmuna chenghai chun an hung ripawt a. Fire Brigade ruoia an hung lak suok chun kan ruolnu ngei chu a lo ni zing el! A tûkah a nu le pahai khom an hung tlung tah leiin Delhi Electric Crematorium-ah mitthli leh kan raw liem tah a nih. Keini rawi lai khan inpawl ngei bik pa nga kan um a, chuonghai chun a thi hi kan sŭn zuol a. Nu hăng ngainobei, hmai zawm inhriem tieng hret, nungchang mawi le lungsiet phur hlie hlie, nu zakzum tak a nih. Thil buoithlak chu, a thi hnung kar khat sung kha, lekha ka hang tiem ding zatin ka mitthlaah a hung inlang a, minit nga vel bek a hluo naw thei nawh. Hi thil ka ziek lai khom hin chu thil chie chu a nih ka hmaa hung inlang. Hieng ang ‘traumatic shock’ hi damsung dai, nawt rè mei mei thei lo, tinkim dawn changa hung inlang nawk hlak a um.
Kum nga hnung, June 16, 1974-a tienami ka ziek, LALNUNNEM KA NGAI EM CHE ti-a chun thlahrang thila ka filawsawfi hi hieng ang hin ka zep a: “Kan thlanmuol chu khuoa inthoka fing khat vel zeta hla a ni leiin le a kawl vel chu ramngaw zing khup el a ni leiin zana hin makhâta leng ngam an vâng hle a. Nempui a zăl ve hma chun kei khom thlanmuol hin ka pang a sukza huou leiin ka nĕl naw thei hle. Amiruokchu, hi tritna hi kum sawm sung hin ka hmangai Nempui leiin ka lo hnĕ tah a, thlanmuol chu zăna ka leng rawnna tak hmun a lo ni tah lem a nih. Khawvel rinumna le beidongna hnung son tah, inthikna le indemna tinreng laka fihlîm tah, phingtram dangchar khom hre ta lohai le hang inpawl chu a hadamthlakin tri a lo um naw hle a. Thlanmuola zâlhai nekin a suk a tunga inlonhai hi tri an lo um lem daih a nih tihai khom mi hril lei ni loin keima ngeiin kum sawm sung hin ka hriet chieng a. Hieng ang tri naw ding ka tri naw lei hin khawtlangin invêt bilingah an mi ngai hrim a, mi mi nuisaw ka hlaw dan khom ka hai nawh…” tiin. Tienamia ei tiem tam tak hi takram hlimthla a nih.
Ei thu zaia bok lut nawk inla. Kan trening tawp tienga ekzam le intarviu routine le UPSC ekzam routine chu an inkawkal nuk el a. Kan trening tieng hun ka pek rawn chun khing tieng pangin tuor a ta, damsungin tum hlen loin ka um pha ding a na; ka service chel lai thlathlama Competitive Exam tieng hun pe rawn a, ka tling zo bok si naw chun a kakhawk ding chu ngaingam um naw deuh a nih. Ieng khom ni sien, leiletnaa kut ka lo innghat tah si chun ti ang khan, kan trening-a ekzam le intarviu hai chu ngaisak lo a, a’n thak thaka inthak dingin UPSC ekzam tieng chu ngaisak dingin casual leave ka lak a, trening tieng chu ka khâr hmak a. Advanced Paper ka ekzam ding hma ni lem chun intarviu dingin kan Director-in voi thum zet Peon a mi hung inkotir a. A hung tawpna tak lem chun inthri thrain ka hriet leiin, “Ka hung hman naw thu ka hril hnung khomin i la hung nawk pei a. Keini hi kan pi le pua inthoka sa fa mi kan ni a, i hung nawk vai chun i chan ding ngaituo rawh” ka ta, ka hmêl ka’n sietkhum a, thlabârin a tlansie a, a hung inlang nawk ta nawh. Ieng top am kan Director kuoma khan a hang ripawt ding, ka hriet zui ta nawh.
Chuong ang nei nuoi kara chun ka ekzam zo hram a. Trening kan zoin Calcutta tieng kan kir a, kei chu Chandernagore Circle-ah Assistant Collector of Excise & Customs sin chel dingin an mi tir a, ka nuhmei le naunuhai pahni khomin an mi hung zom a. Written result a hung suok a, April 2, 1970-a UPSC hmaa intarviu dingin an mi hung ko a. Ka fe hmaa nau nei el dinga kan beisei kan nu hlak chun a nei el si naw leiin, ka um naw sunga tlawmngaia lo enkoltu dingin Calcutta post-graduate inchuk lai Lalnghorlien le Kh. Thang Dailo hai chu kan cha a. March 31 tuka Delhi pana rêla suok ding ka ni leiin March 30 zan Nursing Home-ah kan admit a. Zing dar 3-ah telefawnin nau pasal ka nei thu an mi hung hril a. Intarviu-a ka fe ding khom chu tluong pei dinga ringna lien tak ka nei pha pei a. Zing dar 6:30-a rêl man dingin station ka pan a, fak ding chawiin Nursing Home-a kan nu le naute chu ka sir malam a, beiseina insang tak leh Delhi tieng ka pan ta viei viei a.
June thla bulah rizal a hung suok a, tribal lai a pakhatna ka ni leiin dit thlang thei ngirhmunah ka um a. Sung le kuo, ruol le pai le hnam thruoituhaiin IAS la a, Manipur Cadre zom dingin an mi hnaw sup sup a. Sienkhom, Pathienin theina le inhnikna a mi pekna tienga ka’n hmang pei theina dinga service um sun ni-a ka ngai le ka hnot, local politician-hai le bau rimsie khom dawn chang loa inbekbor a ngaina ni ve lo, Indian Foreign Service chu ka lâk a, July thla bulah Raisina Hills-ah ka lo chuong kai ve kek el tah a nih. Huihah! A lam a’n tung. Nuom pawng trongtrai hrat ela nor suok chi a ni nawh. Zaper tha inthin ner nera Pathien mi pek ei lungril le theina kip leh thranga inban kai a ngai.
(August 6, 2019; Delhi)
###
No comments :
Post a Comment