Search

TOTAL ARTICLES: 514

Aug 15, 2019

Tinkim Ka Dawn Changin-5


Ka hma khalin hnuoi tieng a mi lo dom.
- Pastor Thangngur.

Ka nun ka sui kir neu neu changin, thil ka thaw threnkhat, ka thaw laia a umzie inril ka la man chieng lo, a hnung daiha ka man phak chauh a tam a. Chuong huna ka kut thruoitu amanih danga khuokhirtu chu iem a ni ta ding ti ka ngaituo chik pha chun, ka hriet lo lai khoma vêngtu kut, umpuitu thlarau, Saphaiin ‘guardian angel’ an ti hih a lo um takzet a nih ti ka pom nghet zuol hlak. Chuong ang chanchin tam tak laia ka tonhriet thil pahni chauh hang hril ka tih.

Keivom pieng dan
Kum 63 liem tah, 1956 November thla tawp tieng khan Pherzawl High School-a inthoka Gauhati University hnuoia 1957 Matriculation Examination-a thrang dinga thlang kandidet po khan sikul-ah examination form kan fill-up a. Khuo a lo inhnu tah leiin inthimin a mi nang trĕp a, deiin kutpar a sawm kon a, tuoi lum naw chun kawlom khom chel ngil a harsa tran el tah. Ka pa thi hma thla thuma hming a mi rochung ‘Lalthlamuong’ ti ka ziek zo chun kim lo truta hrietna ka nei tlat a. A sei taluo bakah hnam dangin ‘thl’ le ‘uo’ inkop hi an lam thiem naw ding a ni leiin nĕl nawna’n an mi la nei pha thei a, mi tin lam thiem le hriet olsam ding, kan sungkuo hming som, kan pi le puhai, Mizoram Khawzawl bul, Keivom Zo-a an khawsak laia an hming ser ‘Keivom’ ziek sa chu thra dingin ka ring leiin ka ziek sa a. Chu khom chuh, eini rawiin indik lo taka ‘aw’ hmanga an ziek hlak ang ni loin, a lamrik indik anga ‘o’ kher hmangin ka lo ziek a nih. Tu lai chen khom hin, ‘aw’ le ‘o’ hmang dan indik hre lo, a+w hi ri pahni inkop, lamrik dan nei ve ve, hawrop hran an nih ti hre loa hawrop pakhata ngai tlat, Graduate inti lai khom hin ei la kat nuk a nih.

Hi truma ka thaw dan anga hminga chi-hnam siper bel vetu dang chu ka ruolpa Lalthanzau Pudaite (L.T. Pudaite) le ka tupa Hrangchunghnung Hrangate (H.C. Hrangate) hai an nih. A hmasa hin 1964-a Indian Audit & Accounts Service (IAAS) a tling le zom hnungin, 1966 khan IFS-ah a lut a, hmun hrang hrangah Indian ambassador a ni hnunga pension-in, kum 2008 khan Aizawlah muol a liem a; a nuhnung, ka farnu palina nau lutir Hrangchunghnung Hrangate hin Indian Ordnance Service-a inthoka a penson hnungin Rengkai Road-ah umhmun bengbelin a khawsa. Tu laia sul nêr thleng taphotin fawren amanih Baibul hming put dinga ei ngai tah hiel a hoi lai hin, keini hun lai ruok chun hi kutdaw hming, haw fawm thuomhnaw inbel chuh ‘baptismal name’ somtu Roman Catholic zuituhai chauh an ni ka ring.

Sungkuo inkona chi-hnam hming ‘Keivom’ hmang hmasa tak ka ni hi keini ureng dam khawsuok laia upa tak ka u Dotlingin chawla kan hung suok trum khat chu Saidana kan va kanin a ruolpui nupui ruol leh thu tin thu tang indon chaka an mi kil tieu lai chun, “Bawi, kan tleirawl lai chun Keivom an mi ti pha inzak le inzapuiin kut tin hnăra lut tak kan nuom el hlak a nih. Iem a ta nangin hmingah i hung ziek sa ngam el?” tiin a mi’n don a. Kei chun, “U, eini sungkuo hming a ni chu teh. Ieng leiin am ei nina chu ei inzăpui ding? Hi chauh hi a nih vana ei som thei um sun chuh. Van lekhabu, hming inziekna a um ti an inchuktir cheu an naw maw?” ka ta. Nupui ruol chun, “A ni ie, A ni ie” tiin an amen tlier tlier a. Pherzawl tlanga matric exam form ka fill-up laia mi umpuitu thlarau thruoina zara ka som tung a ni thu hrilpek lem lang chu an lung buo zuol ngot dingin ka ring. Uong thu loah, hi hming puttu ka thlahai, ni tla seng lo ram, New Zealand-a inthoka USA inkarah an inzâr el tah hih, umpuitu thlarau lei bok chu a nih. Khuonuin nina ei put dinga a ruot lawk chi-hnam hming hi inzapui ding a ni nawh. Isu hming ding le mihriema a hung piengna ding chi-hnam khom a pieng hma daiha ruot lawk sa diem a ni khah.

HSA Emblem-1962
HSA hi kum 1939-a indin tah ni sien khom kum 1961 chen khan amain puonzar (flag) a la nei naw a, ieng khom inziek lo puon hlap, a rong hring hi puonzar lailawka hmangin kan khai hlak a. Kum 1962-a hmang hman ngei dinga puonzar buotsai dinga ti a ni a, a buotsaitu dingin an mi dànde a. College-a ka kai sung po po khan HSA pumpuia Secretary, Culture & Information ka ni tluon suok leiin HSA puonzar le emblem buotsai sin khom chu ka liengkoah an innghat ni takin ka hriet. Tu laia internet hmanga information mamaw ei dap khawm zung zung ang hin chuong lai huna chun thaw thei a la ni naw bakah HSA Constitution-a a pawl thil tum tawitea ziek a ni bak chu a motto ding le a emblem ding ieng khom siem fel a la um naw a. A motto siem fel zet naw hlak chun Emblem buotsai ngaina a um si naw leiin mawphurna an mi pek kha hautak ve tak a nih.

Thaw dinga ka chunga mawphurna innghat a ni tah si, mi hang rawn ding ka hriet bok si naw leiin kan college laibrari-ah khawvel hmun dang danga mi thaw dan ka hmu thei ang ang le Manipura tlangmi hnam dang dang magazine insuoa an emblem hmanghai chu ka dap kuol a. Dit dan chieng tak ka nei a. A hmasa taka thrang ngei ngei ding le a laili tak hluotu dinga ka dit chu Hmar Arasi (Pole Star) a nih. Chu Hmar Arasi chu arasi dang ang ni lo, inson ngai lo, tien lai compass an hmu suok hma le hmu suok hnung khoma tuipuia lam inhmanghaiin an panna tieng ding lampui kawkhmutu ringuma an hmang hlak a nih. Nunghak tlangval tam tak khomin hi arasi ringum le nghet hming hi sâl hin hmangaina biethu an thlung hlak, kei ngei khom thrang sain.

Ka thlir ei tiem Hmar Arsi saw,
Biethu thamral hnung sukthartu;
Ka sam thlawn duthu luoithli leh,
Leng dang buon ang i pom ta si!

Leng dang tawnah lunglai herin,
Ei tiem Hmar Arsi nghil la khom,
Kei ka hringnun a ral hma chun,
Riengten thlir ka tih, luoithli leh.

Ei thupuia bok kir nawk inla. Dannaranin sekiular arasi lim an ziek hi kil ngaa inki a ni hlak a, kil ruk nei ruok chu sakhuo le inzom a ni tei. Davida Arasi (Star of David) hi kil ruk nei, triangle intiet char pahnih, a kil inchen vonga bel thuo ang a nih. Hi hi Shield of David (Davida Phaw/Hnena Phaw) ti a ni bok (Sam 18:30,35). Hi lim char hi Solomonin a hming namna suoiah (seal) a hung hmang leiin Seal of Solomon (Solomon Suoi) ti a ni pei bok. Isu hung pieng laia Bethlehem chunga arasi mak hung inlang Star of Bethlehem (Bethlehem Arasi) khom hi kil ruk nei bok a nih. Kum 1948-a Israelhaiin Israel State thar an hung indin nawk khan an hnam puonzara a laili tak hluotuah Davida Arasi hi an hung hmang pei a nih. Isu Krista intlanna zara Pathien hnam thlang Israel tharhai chu ringtuhai ei ni lei le chu sakhuo zuitu Hmar hnathlakhai chu Israel thar ei hung ni ve tak leiin arasi kil ruk nei chu hmang lo thei loah ka ngai a nih.

Chun, chu arasi lim chu thil biel (circle) sungah um a ta, arasi sunga chun a pawl hming lamtawi ‘HSA’ ti chieng deua hawroppuia inchuon thrain ka hriet bok a. Chu kuol sunga arasi lim mi dangin an sie dan chu: hmar le sim tieng zawng, a chung le a hnuoi tieng laili takah arasi sir zumin a kuol hmawr ve ve a sun a, sak le thlang tieng ruok chu arasi zum pahniin a kuol hmawr ve ve an insuntir thung a nih. Sienkhom, chuong anga sie ve chun a sunga HSA sie ka tum hawrophai leh khan a kil rem fuk thei a ni naw a, a letling chara sie ruok chun a kil invuok rem dan (symmetrical order) khom a hung indik thlap thei a nih.

A laia sie ding Hmar Arsi lim le a sunga inchuon ding ka rem fel hnung chun, arasi lim chu inlir thei ke kuol sunga sie thrain ka hriet a. Chu hminga chun ‘Hmasawnna Kekuol’ (Wheel of Progress) ti inbuk thra dingin ka ngai a. Mihriemin mei a hmu suok hnunga hmasawnna sirbi a kai tung tak tak hun chu tawlailir ke (wheel) a hmu suoka inthok le a hmang dan chi hrang hrang a hung thiema inthok a nih. Chu chu a hmingah ‘lirkuol’ ti inla, a fûk el thei. Chu lirkuol le arasi inkara chun HSA pieng kum 1939 le HSA motto ziek thrain ka hriet a. Sienkhom a motto hang sie ding chu ieng khom siem a la ni si nawh. Institution hrang hrangin an thaw dan ka zong khawm a, abikin sikul le kawlez thra deuhai chu Roman Catholic ta an ni tlangpui bakah an motto khom Latin trong besana ser deu vong a nih. Ka thil hmuhai chu besana hmangin “SININ, HRILIN, SANIN, THRUOIIN” ti thupui hi ka hung duong suok tah a nih.

A umzie tlângpui chu hieng ang hin a nih: SININ= Inchuklaihai chun lekha inchukna sin nasa taka thawin, hrietna le thiemna an hai suok ding a nih; HRILIN=Chuong hrietna le thiemnaa inthoka hmasawnna kong an hai suokhai chu an mihai hril hrietin an inchuktir ding a nih; SANIN= An hratna le theina po po hmangin ram le hnam sanin an inhmang ding a nih; THRUOIIN= Thiemna le varna an inchuk suokhai chu hmangin ram le hnam an keithruoi ding a nih. Chu motto chu lirkuol sungah voi tieng SININ, HRILIN, chang tieng SANIN, THRUOIIN ti ka sie a, a lu tieng Saptrongin, SERVE THE NATION ti le a mong tieng HSA pieng kum 1939 ka sie bok a. Chu lirkuol inkhumtu ding chun UNO flag-a mi, huit (wheat) buvui lim, fak le dawn tienga hmuingilna le hnienghnarna inentirna (sign of prosperity) chu ka sie nawk a. Chu thruta chun HMAR STUDENTS’ ORGANISATION ti hawroppuiin ka sie a, HSA Emblem ruongam ding chu a hung suok tah a nih.

A ruongâm ding ka rel hnung chun geometry kan inchuk chânga biel rinna dinga hmangruo kan hmang hlak, bân pahni nei (compasses) ka haw a, chu chu hmangin lekhapuonah ka ziek thlak phot a. Ruolhai ka’n entir a, thra an mi tipui seng a. Chu zoah bazarah ka fe a, lekha khong (cardboard), a rong uk lien tawk tak ka’n chawk a, chu taka chun uluk deuin ka ziek thlak a, hawrop le a lim ker ngai po chu ngunthluk takin chemte lu zum hmangin ka ker a. Ka thaw zo chun kan hostel-a inthoka minit nga lawn chauha hla Girls’ Hostel-a um Nk Lalring, a hnunga Rev. Hrilrokhum Thriek nuhmei hung ni tah kuomah ka fe a, flag-a hmang ding puon hlap, a rong hring kan inchawka chun HSA Emblem thar ka ziek thlak chu ka dizain anga tlawmngaia kuta lo thruichei dingin ka pêk a. Arasi lim kha rong vara thrui ding a ni a, a sunga HSA inziek chu rong sena thrui ding a nih. A dang a lim le hawropa ziek po po chu a var vonga thrui ding a ni bok.

HSA puonzar dinga rong hring thlang a nina san chu HSA member-hai chu thudik le ram le hnam trana hring zing tina a ni bâkah an chèngna tlangram hring dum dur inentirna a ni bok. HSA Emblem-a Hmar Arasi (Pole Star) chun HSA chu ringum taka ram le hnam keithruoitu le lampui kawkhmutu ding pawl a nizie dam, arasi kil ruk nei a nina chun a memberhai chu Isu Krista ringna leia thuthlung nau, Pathien hnam thlang, Israel thar an nina dam le rong vâra arasi lim ziek chun thienghlimna le mi tin elvartu ding an nizie a’n entir a. Rong sena a laia HSA ziek chun ram le hnam ta dinga thisen far kang rawt khopa a tawp chena mani theina po po hmang dinga inpumpekna an entir bok a nih. A motto, SININ, HRILIN, SANIN, THRUOIIN ti hin HSA memberhai thaw dinga bituk le mawphurna an hlen ngei ding chu a hril a. Tawlailir ke, lirkuol, Hmasawnna Kekuol (Wheel of Progress) chun kal pêna hma tieng sawn pei ding pawl a nizie le a kekuol tuomtu huit buvui chun fak le dawn tienga hmuingilna le hnienghnarna a’n entir bok a nih.

A hnung daia ka hang ngaituo lèt chângin, iengtin am HSA Emblem hi ka lo dizain suok thei el a ni aw? ti hi keima le keima zawna ka’n don rop hlak chu a nih. Khang hun laia D.M. College-a kaihai kha a tlangpuiin Imphal phairuom khêl la dâk phak lo, rêl (train) lu takngiel khom la hmu lo deu vong kan nih. Lekhabu thra inchawkna ding dawr a la um naw a (tu chen khom hin a la um chuong nawh), um khom ni sien, inchawkna ding sum kan nei tawl bok nawh. College laibrari kha kan innghatna um sun a ni a, lekhabu hlui, thring tak tak a tam a, lekhabu thar ruok chu hmu ding a um naw tluk a nih. Hrietna hang zauhna dingin television a la um naw a, Shillong/Gauhati-a inthoka an hung insuo All India Radio-a Mizo prokram zan dar 8-a suok hlak chu boruoka inthoka thu le hla kan dong thei um sun a nih. Vuongnain Calcutta inthoka Saptronga chanchinbu suok Hindusthan Standard, Amrita Bazar Patrika le Statesman hai hi a hung phur hlak a, a tûkah vangnei chun College laibrari-ah kan tiem phâk trawk a. Kar tin suok, Bombay-a inthoka Karanjia rawia an insuo Blitz, masala le maru marang inthak le inhmui deu tak tak an pol hlak chu kan khûkpui nasa thei hle.

Chu khawvela chêng chu kan la ni leiin kan text book bak kha chu hriet kan la nei tlawm êm êm. Chu ngirhmuna intâl ni sia HSA Emblem, umzie inril tak nei ka lo hang duong suok el dam hi a nih a hnungin mak ka ti hlak. Tu hin hang duong nawk ding ni lang, hieng ang hin ka duong suok phak teuh teuh ka ring ta nawh. Ieng leia Hmar Arasi aiawa Star of David kher kher dam hi ka lo hmang am ning a ta? Chuong ang thil chu ka ngaituonaah a chêng phak ta’m a ni ding maw? Chuong anga ka thilthaw, ka thaw laia a umzie ka man phak chie loa ka hriet, a hnunga inril lema a umzie ka hung hriet suok chauh leia mak ka ti êm êm iemani zat zet a um. Mi dang khomin hi thil hi an tuok ve hlak tho ka ring. Pastor Thangngurin, “Ka hma khalin hnuoi tieng a mi lo dom” a ti ang khan, chu huna chun a nih, ka hriet loa keimaa sinthaw, mi keithruoitu a lo um ngei a nih ti ka hung hriet suok chauh hlak chuh. Chuong ka tonhriethai laia entirna pakhat chu HSA Emblem ka dizain hi a nih.

Tlawmngaiin Nk. Laringin flag puon ding a hring kan peka chun HSA Emblem thar lim chu ngun tak le thiem takin a hung thrui a, inkhawmpui hmain a zo hman hràm a, Churachandpur tieng hlim takin kan phur tung tah a nih. October 3, 1962 tuk, HSA piengcham voi 23 ni chun favang khaw inthieng innui ver ver hnuoiah HSA puonzar thar hi inphe hlep hlepa zârin, inkhawmpui ropui chu hlim takin kan tran tah a nih. Ka hriet suol a ni naw chun Assembly khan hi HSA Emblem le Flag hi a pom le pom naw thu le a umzie hril tlangna khom um loin tu chen hin ei hmang tah zing a nih.

Kum 2014-a kum tluona HSA Platinum Jubilee hmang a ni trum le Ngurte-a lung an phun trum khan arasi lema an hmang chu kil nga nei a ni tlat el! Bethela David Buhril hai inah a sample copy an hung chawi chu suong takin an mi’n entir a, mawi khom a mawi hrim a. Sienkhom, an beisei naw tieng daihin, HSA thuring le inpersan thil a ni tlat leiin, “Satanic design (Setan kutrolna) a nih” ka tipek a, an lung a awi naw khop el. Ei histawri ngiela ei hril tam tak hi khêl dûpa ngîr a nih. Sienkhom mimirin chu chu ei man phak nawh. Var inti rûk si, mawl ringa innghat tlut ngam ei ni tlangpui. Thrangtharhai mit a hung keu tran a, nghatna ding an invai. Phuokfawm histawri lawm a, ei khêl thli paia mar kunga ei inhnaw puom hi thudik zuma dawt ke pop pop ding, HSA Emblem le a thuthlung huoisen tak le thrahnemngai taka kengkaw ngam thrangthar lai mi indik hung pung hrat hai sien nuom a um takzet.

(August 15, 2019, Delhi; Dari’s 88th Birthday)

###

No comments :