Search


Aug 22, 2020

Piengcham Thucha-5


Parbung Chapter hmawr Part 1-ah ei phor thuok a, sienkhom ei titina kara tla zep lo thei lo, Imphal khawzawla kum li zet thiemna tienga thangsuo tonlairang ton ve tuma Thiemthainu buonnel rama keini Sinlung tlangval ruol ramsuok chanchin le sahrâng lu pâr bûnga kan hung hawn ve lai bung le châng tlawmte bek ruoltharhaiin an hriet ve nuomna leiin, Parbung pan el loin, ei la hang ‘gawp’ khaw muong met a, ei ngai thiem tlang ka beisei. Tuhin chuh thingtlang lam ni loa Silchar tieng vuongnain vuong thla a, Lakhipur (Hmarkhawlien) ah motorin fe tung a, chu taka inthokin longin Tuiruong dung hrût a, Kangrengdawr-ah kai a, kelawngin Kangreng khuo pan tung a, chu taka inthok chun Vangai tlang hrut phei a, lampuia um Phulpuia Pastor Thangngur thlanah biekzin a, chu zoah Patpuihmun pal tlang a, Tuiruonga Taithu kai tieng lǐm thla a, chutaka inthoka kai tung nawk trĕng trêng a, Taithu khuoa inthokin lam zalah phei a, Parbung zuon a nih.

Vuongnaa ka chuong hmasakna tak ding a ni leiin ka phûr hle a. Kan inzinna ding vuongna hi Douglas Vuongna DC-3, kum 1935-a an siem suok le 1936-a an hmang tran, darkar khatah km 333 vuong thei, mi 21-32 amanih, 2700 kg a rik phur zo, indo vuongna ni si loa indopui-2 laia sipai le thuomhnaw le an khorsaw phurtua an hmang trangkai tak, tulai vuongna ang ni loa a hnung tieng a trumna ding ke (tailwheel landing gear) an inbuk, vuongna trum hmun tawitea chauh khom ni lo, hlobet chunga khom trum le vuong suok thei, Burma Front-a Japan doral tawnna dinga an hmang trangkai, indopui a rĕ hnung khoma India hmar-sak tieng rama mihriem le thuomhnaw phurtua vuongna an hmang trangkai tak a nih.

Tu chena ka mitthlaa la châm zing chu rawsot phurtu DC-3 vuongna, indopui-2 lai 1944 favang tawp tienga Pherzawl tlanga rawsot hung thlkatu kha a nih. Tlanglakte, kum nga mi ka ni ve ta a. Ka nu leh chawhnung ni nemah kan khuo hmar-sak tienga tlang inzam thla, ngawpui inhoi le thel hun el, Ramthrazawl kan lut ding lai chun Pherzawl tlang hêlin vuongna a hung inlang thut a. Tuizang varuom tieng Vankisong hnuoiah van hel kuolin a’n her hnuoi deu deu a, vuongna kotkhar bula inthrunghai hmel khom hriet thei a ni ta a. Ka nu thingphur ding chu kan siem sok sok a, in panin kan hung kir a. Kan sikul tlang le hmar tienga thlanmuol le khelzawla chun Pherzawl hung pan mek, sipai Battalion khat khorsaw ding rawsot an hung thlak hi a lo ni a. Dal, chini, bufai, atta, têl, alu, dût, satin, ngatin, biskut le thil dang dang chu a lo tla dar nuoi el a. Rawsot tla dar chun lungphun iemani zat a deng bong ti naw chuh ieng khom deng siet a nei nawh. Lal le khawnbawlhai inrawina hnuoiah an rŭt khawm a, a tuka hung tlung sipaihai kuta chun an inhlan tah a nih. Tu khom rawsot tla dar mani ta dinga lo rŭt le in tienga hawn an um ti hriet a ni nawh.

Khanga vengtu sipai an um nawna hmuna rawsot an thlak changa harsatna an tuok hlak ni-a an hril chuh a khaw mi le an kawl le kienga mihaiin an lo inruk hmang rawn hlak thu a nih. Pherzawl ruok kha chuh kristien khuo a ni bakah rukruk le thil thra lo laka fimkhur dinga an lo inzirtirna le ringumna, tlawmngaina le indikna a tak ngeia an lo nunpuina hlak khuo a ni leiin rukruk thil hriet a ni ngai nawh. Hi khuoa hin khuolzinin tlung in an invai ngai nawh. Sir tinah a khaw vel kilometre khata hla chu Rizap (Village Forest Reserve), rampui zing durin a huol vel, boruok sukdeitu le sukthiengtu a ni leiin mihriem khom an hrisel. Kot bul elah hang dâk suok inla, pengpelep rong ze mawi chi tina chei, par hningzu dawka vuong kuol thiek thiek dam, thing buk tina inthoka vate so nak nak le vazar ruol halelui ri damin an mi lo hmuok a, lung a dam hiei hiei el. Thrâl nipuiah hnatrawng sir ri riep riepin, rizap hang fang inla, inkhieng thing kaua nauban (orchid) chi hrang hrang par chûk le intruo le vaibe par vul chukin nghatna tieng tieng an mi lo hmuok a. Ei kopkim nawk lem lem chun, van ram tla fuol chĕn ei ni ringot.

Pherzawl vanglai le kan tleirawl suok a’n tong fuk a, a’n hoi hle chu ni naw nim, kum thum kum li sung kha chuh nuhmei-pasal innei nuom khomin innei el loa lenlai chĕn hri phot an thlang lem vong a nih. A vanglai a chuoi hnung, a hmêlhmang hlek khom put zo ta lo anga a hung inlang hnung daih a a khaw hming chawia District pakhat a hung pieng el khah, roreltuhai po po chunga thuneitu Iengkim Lalpa kut rolna niin kei chun ka ngai tlat a nih. A lawmzawng tlawmte chauh khom thawtu chu a phu tawk lawmman a pêk ngei ngei.

Ei thu zai zom nawk inla. Indopui-2 hmaa hmar sak ram vanzawl, inthieng le dum pawl rui el chunga thuneitu chu chungleng le hnuoileng indo lai khoma hnuoilenghai kawmandar rulpui ching hreptu chunglenghai kawmandar suongtawlol muvanlai kha a nih. Boruok thlifim lengna, hmun rĕ le muongum ni hlak kha mupui lien lem le tribaium, ri rawng tak, thina thala inthuom, indo vuongna (fighter planes) an hung tlunga inthokin ei paradis chu ei lo chăn tah a nih. Favang khaw inthieng vairik tlangah tuolpara papui ruolin indopui chanchin an hriet sun an hrilhai zer far dien diena ngaithlain, a’n khat tawka vanzawla Japanese le Allied Forces hai indo vuongna inhnot kuol zak zak le an inkap thlak lai dam kan thlir hlak a, kan hmu nuom thei em em. Mit le insuntuo tluka hnaia kan hmu ruok chu rawsot thlaktu DC-3 kha a nih.

Indopui-2 lai hun kha ei hang thlir let chun, phûng chĕt tluka inranga Japan hung hrang thla a, 1942-a Rangoon an hung hluo phak el khah a ram optu British-hai hisap khêl daih a ni a. Furpuiin a nang hman trĕp tiin India ram tieng an intolkir hman hram a, Manipur inluttir loa lo dang kir dinga tin le ha le thranghmun khaw chu thaw makmaw a nih. Chu dinga Lord Mounbatten le General Slim inrawina hnuoia Allied Forces haiin thil poimaw iemani zat an thaw laia pakhat chu Imphal phairuom km 2000 biel sunga vuongna trumhmun (airport) paruk- Koirengei, Tulihal, Kakching, Sapam, Kangla le Sangomshang-a an bawl le chuonghai chu DC-3 hmanga sipai le indo thuomhnaw/hmangruo thak lutna le sem darnaa an hmang kha a nih. Hi remruotna hi Japan râl ei dang kir theina san poimaw chungchuong laia pakhat a nih. Imphal hmar tienga erpawt an bawl hmasa tak Koirengei-a inthok le khang laia vuongna an hmang trangkai tak DC-3 a vuong suok ding ka ni leiin a chanchin ka hung zep vak a nih.

Chanchin poimaw zep nuom ka la nei a, la hang gawp sap met inla. Hi erpawta indopui laia lo chetla, fighter pilot pakhat le kum 1976-77 laia Indian High Commission, Nairobi (Kenya) a kan thok tlang thu a nih. Ama hi India rama Air Chief Marshal hmasa tak, Arjan Singh (1919-2017) a nih. 1976 April-a Nairobi-a kan ofis ka zom chun ama hi High Commissioner a lo ni a, pa thra le ngilnei deu el a na, sin thawpui a’n hoi. Kan hun awl chang, kum 17 vel chauh a ni laia Koirengei airfield-a an chettlat dan, thi theina ngirhmun a tuok rawnzie le a pumpel dan mitthli parol kuong khopin an zawt hlak a, ka ngainuom thei hle. Mi hlawtling le hmingthang tam tak lampui hraw thleng hi hraw ve ding ni inla, mi tam chun ei pei ka ring nawh. Ei ram sanin rinum an lo do takzet a nih.

Mi dangdai le tawrota inthang, Indopui laia Burma Front-a thrang vea inhril, Ugandan dictator Idi Amin Dada khah Nairobi-a Kenya President Jomo Kenyatta an vui trum August 28, 1978 khan Prime Minister Morarji Desai viltu laia mi ka ni ve leiin, voi hni zet intuokin t ka chibai ve a. A langa chuh pa nĕlum le hawihawm, hmêl tlai huou elin a’n lang a, selfa mi ang hrima an hril kha chuh awi a um naw rum rum el. 1980-a Jeddah (Saudi Arabia-a) kan inson hnungin himna zongin Saudi Arabia-ah a hung tlan lut a, kan ina inthoka km 1.5 ah a nuhmei ruol le a nauhai leh hotel pakhat an hluo a, an nau 33-na khom Jeddah-a pieng a nih. Kan ruolpa pakhat Hassan, Ghana Embassy-a Charge-d’affaires ruolpa male nurse, kan ina hung leng zing zing hlak chu hospital-a thok, Idi Amin-in a nuhmei nau nei ding a hung kan changa lo hohlimpui hlaktu baua inthokin a chanchin kan ngaithlak hlak a. Hieng laia lekhabu hmingthang chu ‘The Rise and Fall of Idi Amin’ ti khah a ni a. Ni khat chu Idi Amin-in nurse pa kuomah, “Ka chanchin an ziekna lekhabu khah i tiem am?” tiin a’n don a. Nurse pa chun, “Pu, ka la tiem le!” a tipek a. Idi Amin chun, “A poi nawh. A hung suok nawk ding hi chu tiem ngei rawh” a ta. Nurse pa chun, “Ieng lekhabu am a ni leh?” ti-a a’n don chun, innui surin, “The Rise and Fall of Idi Amin and Rise Again” tiin a hril. August 16, 2003-a a thi ruol khan hi lekhabu khom hi a hlamzui song tah a nih.

Mak ka ti pakhat chu, Idi Amin khan ieng leia Burma Front-a Japan râl tawntuhai laia inhril lut a tum ve tlat am ning a ta? Khawvel hmun tina hin thilthaw laia hmu ding um si lo, hril a hung hlaw phinga lo inzep lut ve phet tum pawl an um hlak hrim a nih. Eini lai khom ei bobang bik nawh. Idi Amin khelhril khom hi sui chieng a ni hma chun mi tinin an taksawn. Kei ngei khomin. An hang sui chieng ruok chun, kum 1946 khan British sipai hnuoia indin King’s African Rifle-ah Assistant Cook-in a lut a, Kenya hmar tienga Somali hel pawl tukdol dinga beipui an thlakna Shifta War-a khan a thrang ve. A zom kum hma 1945 khan Burmaa inthoka Japan ral an intawl kir vong tah leiin, ei ram lai hung sira a’n hril kha chu a zie naw khop el.

Hi taka inthok hin inchuk ding poimaw ieng am ei nei a? Phuokfawm histawri triumzie le poizie a nih. Ei hnam histawri le ei kohran histawri-a hin phuokfawm histawri ei hlu lut rawn talaw tah leiin a hnam pumin a mi dawi vet a, thrangtharhai an chi-ai a, nghatna tieng ding an invai. Hmar Liars’ Society (HLS) indin tum ni awm ziezanga phuokfawm histawri hlu lut tienga uminhnelhai hin khaw tieng khuorkhurum am ei mi le sahai hi thruoi lut pei ei tum ni’ng a ta? Shakespeare-in ‘The Merchant of Venice’-a, “The devil can cite Scripture for his purpose” a ti ang khan thu le hla bel chieng dawl lo besana hmang ding dam ei la nei nawk zal bok! Sienkhom tuililut huoma thu boruok chel tlut ngam khopa huiphai chu ei ni em em tawl ka ring phal nawh.

Trum khata ziek zat dinga ka’n bituk chu ka lo hnai nawk tah leiin, vuongnaah lut hman loin hachawl zai la rêl nawk phot inla. Tiem inhnik

(August 22, 2020, Delhi)

###

No comments :