Search


Sep 14, 2020

Keima Kalhmang Ve


All you have to do is write one true sentence.
Write the truest sentence that you know.
-Ernest Hemingway

Mihring kan inang lo. Inang tura siam pawh kan ni lo. DNA hrang veka duan kan ni. Kan chemkal dan pawh a inrual lo. Hmel leh pianhmang inang chiah pakhat mah kan awm lo. Mimal taka zalenna chanvo hmang tura lo piang ṭheuh erawh kan ni. A takah erawh chuan, Jean- Jacque Rousseau (1712-1778)- an, “Man is born free, and everywhere is in chains” tih-a a lo sawi angin, kan khawsakna khawvel mitmei ṭheuh vĕnna avangin, ziaktu hrang hrang kam chim dan a inang lo thei hle ang tih chu sawi tam pawh a ngai lo. Chumi boruak chuan ziakmite dinhmun awm dan tlangpui chu a hril awm e.

India rama khawsa, abikin hmar-chhak rama awmte dinhmun pawh a inkhuangrual lo hle thei. Helna boruak kara lêngte leh muangleia khawsaten kam zalenna an chelek thei dan pawh a inang lo thei hle ang. Hmun hima zalen taka duh duh kan sawi hi hmun chêpah chuan comma pawh sawi a remchang lo thei. Chutiang hmun le huna zalenna hmanga kamkeu chu mahni nghawng chhawk ang a ni a, a manhlâ lo. Chuvangin, duhin duh loh ila, “Pathian leh kan ram tan” tiha awrawl tawp chhuaha auh ve lauh lauh chu a hun lai chuan a fin thlak vang ni chuang kher lohin a him thlak a ni.

Hman lai Baibul ramah chuan Pathianin zawlneite hmangin thu a puang ṭhin tih kan hria. Pathian tirh zawlnei ni lo pawh zawlnei der emaw lemchang an tam a, chungte pawh chuan anmahni tirtute thu an sawi ṭhin. Zawlnei an awm tawh loh hnua rawn thlaktute zinga pikhawi ber chu thu le hla lama inhmang, abikin dawnrilte leh ziakmite hi an ni ti ila, kan sawi sual tampui lo ang. Chutah chuan tuina lam zawng thu kalpui bik pawl leh mahni ṭânghma hâi zawng chauha engkim thlir pawl, pawl lehlam sawi apiang chu thu lawilo leh phuahchawp engpawh fawm khawma lehthal ngei tuma ram ṭang an awm bawk a. Chutianga inhmang ziakmite chuan thudik dikna ṭan aiin anmahni pawl thu sawimawina lam hlir an khûkpui tawh zawk avangin, ziakmi-a chhiar tlâk pawh an ni tawh awm lo e.

Ziakmi ngaihtuahna leh chenna boruak chu a zalen tur a ni. Eng lai pawhin, thutak leh thudika a hriat chu finfiah ngam tur leh dawta a hriat chu huaisen taka hmachhawn ngam turin a inpeih reng tur a ni. Pawl mitmei venna avanga tualdawih mi thu ziak chu a lăi emaw rê tlatin ka hria. Ka tei thei lo.

Thu ziak tura inpuahchah

Kan ngaihtuahna emaw, thil kan hmuh leh hriat emaw, lehkha kan chhiar leh thu kan ngaihthlak emaw leh kan dawnkhawl changa kan thla leng vâkin hriat loh ram ata thu a chhar emaw leh kan sub-conscious mind aṭanga thu kan dawnte leh thil kan vei zawng, kan rilru kamtute chu ziaka dah kan duh chang a awm a. Hei hi Johanan, “Thu chu taksaah a lo chang a” tih ang kha a ni a, thil namai a ni lo. I ngaihtuahnaa thu chiang tak emaw leh phe deuh ruaia lo langte chu ziaka i dah hmain, tih tur makmawh i hmachhawn tur zinga pawimawh zuala ka hriatte chu hengte hi an ni:

Pakhatna, hmanrua indaih tawk i lak khawm a ngai. In sak ang a ni a, thu i ziak tur tawi leh sei dan azirin thu leh hla i hman tur leh sawi chhuahna tur ṭawngkam hmanrua i mamawhte chu i lak khawm a ngai. Pahnihna, châk i lak khawm tur awmna hria a, a lak khawm dan zir a ngai. Chumi tur chuan i thil zawn awmna lehkhabu hrang hrang chhiar leh zir a ngai. Chung hmanruate chu denchhena hman tlak a nih leh nih loh finfiah a ngai bawk. Pathumna, hmanrua i lak khawmte chu a hmanna tur taka hman dan i zir thiam a ngai. Eng anga hmanraw ṭha pawh la khawm la, ruangam fel tak neia sa lo a, bukthlâm ang mai maia i sak chuan, hmanrua i ngah rikngawt khan kawngro a su lo ang. In zau tak sa la, pindan bang a ṭhenah leirawhchan, a ṭhenah rangva emaw tile, a ṭhenah dâp emaw tarpaulin/puan hlap i hman a, chhuatah sailungvar te, tile te, thingphel te, maurap te i hman pawlh nuaih chuan, a hmingin in chu a ni ve ang a, mahse miten luah tlakah an ngai lo ang. Thuziak pawh chutianga hnawk leh saisa, chhiar hrehawm chu a tam mai. Chumi pumpelh tur chuan nasa taka inbuatsaih lawk a ngai.

Inbuatsaih lawk pawimawhna

Thu leh hla hi ka têt te aṭanga ka tuina a nih avangin, upaho titina bulah, an kam chhuak ngaithlain ka ṭhu kar ṭhin a. Kum 13 ka zawh mek laiin Pherzawl Youngters’ Athletic Union (PYAU) hlapui tur ka siam a, hla ka phuah hmasak ber a ni. Ka phuah tak tak hun erawh kum 17 ka hawl chho lai leh Matric ka failed hmasak ber ṭum 1956-57 khan a ni. Chung lai chuan Mizo ṭawnga lengzem hla leh Rokunga Ṭhalai Hla Bu-a hla zawng zawng deuthawh leh lengkhawm hla leh Kristian Hla Bu-a mi, a thlûk ka hriat apiang chu a thu ka baihat vek ṭhin a. Hei hi Hmar ṭawnga lengkhawm hla leh Kristien Hla Bu thar lo chhuak aṭanga hla a za rual ka baihat tawh chhiar telh lohin a ni. Hengte avang hian hla thu leh ṭawngkamah chuan keimah tawkah ka intodelh ve thawkhat tawh tih lengzem hla ka phuah aṭang hian kan hre thei mai awm e:

Tangka-rothangpui leh ngûr nun,
Chûn leh zua tawnah a lal si;
Sawngkhar zawlaidi leh Lianchi sakhmel,
Ka chawi ve si lo, nunnem;
Mahse, hmangaihna thla zârin,
Ka rawn pan i zŭn riakmaw iang;
Beiseina khamhrui chauh chelh hi,
Chan tawk khuarĕl em lo ni!

1957 vek hian thawnthu tawi ka ziak a, chu chu 1962 Sielmat HSA Inkhawmpuiah drama-in kan chang nghe nghe. 1964 khan folk-based short stories 2 ka ziak leh a. Mahse, Competitive Exam ka buaipui chhung zawng thu leh hla phuah lamah chawlh ka la a. Delhi tlanga 1970-a IFS ka zawm hnuin ka inhmang zawm leh a. Ka tran leh hmain, miten engtin nge an tih ve ṭhin tih zir tumin English literature aṭanga short stories thraa sawi British Council Library leh American Congress Library aṭanga ka hmuh theih apiang ka chhiar a, an tih dan ka zir a. Kum nga chhungin thawnthu tawi dorzon khat, novel 2, hla 38 leh thusep leh artikul tam tak ka ziak hman a. Tin, Hmar Cultural History & Literature chhuina awm chhun, HMAR HLA SUINA ka ziak ṭan a, 1980/81 khan a chhuak a, 2017 khan Revised & Enlarged Library Edition a chhuak bawk.

Kum sawm dawn lai hna thawhna lamah ka bûr nasat avangin thu leh hla lamah ka inhmang tlem tial tial a. Mahse, Rangoon-ah 1986-90 ka awm hnuin mahni khawzawla cheng ang maia kan mi leh sate nena kan insuihzawm leh tâk hnu chuan kan thu leh hla lamah ka rawn inhmang zawm leh ta a. Kawl ram buai vanga India ram Manipur leh Mizorama raltlan tam tak enkai tura March 1989 a ka zin chanchin ka ziak chu ZORAM KHAWVEL hming chawiin 1990/91 khan a lo chhuak a, MAL Book of the Year (1991) a dawng nghe nghe a. Hei hi Mizo-Lusei ṭawnga lehkhabu ka ziak hmasak ber a ni. Nasa takin min tiphur a, kum 2000 thleng, kum sawm chhungin Zoram Khawvel bu riat (1-8) bakah Bawktlang Thawnthu, Pherzawl Titi leh Thuthlung Ram te, thusep, artikul leh seminar papers hrang hrang zanga chuang ka kutzungchal pahnih hian an chhu chhuak a ni.

Chumi tur chuan minit tin hman ṭangkai a ngai; ni tin Thawhṭana lehlin; thla tin hlawh a tlêm berah 25% talh lehkhabu lei nana siak chhuah; kawppuite nena inlungrual; taksa leh rilru hrisel. A dang pawh sawi tur a tam ang. Rinna ang deuh a ni a, kan tih tum apiang a taka kan tih zel loh chuan thil thi, piantharna kawrawng a ni.

Ka ṭhianpa Prof. Siamkima thih ṭuma Aizawl ka zinin lehkhabu thar 157 ka lei a, ka awmna Milan lamah ka hawn thla a. Delhi ka thlen thlakin tlangval fel tak, a hnua Australiaa pêm ta hian mak a ti khawp a ni ang, “Ka pu, i dam chhungin i chhiar zo hman dawn em ni?” tiin min zawt a. Kei chuan, “Thla thum chhungin ka chhiar zo vek ang. Min ring lo em ni? Kei chu a tlem berah lehkhabu puitling bu nga vel thla tin ka chhiar asin” ka ti a, a meng phawk nasa hle. Lehkha chu kan chhiar hnem poh leh kan chhiar chak mai. Kan hriat tawh sa a awm phei chuan kan kal kân zung zung a, a hlawk duh zual. Lehkhabu kan chhiar aṭanga kan thu kalpui lai thlawptu leh tinghettu kam hnih khat kan hmuh phei chuan nasa takin phŭrna leh chakna min pe thei a, a hlawk. Chutiang bawkin, tukverh dang aṭanga tarmit hrang vuaha thlirtute hmuh dan hriat pawhin chona nasa tak min pe thei bawk. Ngaih dan hrang hrang hriat hi thil pawimawh tak a ni.

Sakhaw lian Hinduism, Buddhism leh Islam ram pathum cheh beh kara awm Zofate hian dam khawchhuah ngei duhin phusa thleng kan ṭan a, beihpui thlakin rei tak kan rammu a. Kan rilru pawh nikhaw hre thei lo tur khawpa châra kawrapson dehlunga duhtawka min dehsak reng chung pawhin, kan rilru chhung ber chuan zalenna ram a la ban ṭăng ṭâng niin a lang. Kan tualbawm Naga unaute phei chu India indan hma pawha zalenna lo sual tawh an ni a, an thlarau a la dul lo a, an tuihalna a la reh hek lo. Khawvel huapa chumi dinhmun hai lanna, aidentiti (identity) pawimawhzia sawina Zoram Khawvel-4 chu 1997 khan a lo chhuak a, 2019 kum tawp lam khan chhut nawn a ni. Hemi lehkhabu atana châk ka laknaa sum leh hun ka sen ang hi lehkhabu dang ka buatsaihnaah ka la seng ngai lo. Thil hautak a ni a, mahse kan hnamin a mamawh tlat si. Look East Policy (Modi: Act East Policy) nena inzawmin a ni lehzual. An duh dan ang angin a hming thlak kual pawh ni se, keini tan chuan a pawimawhna a pangngai reng. Ziakmite kut hruaitu leh rim taka thawhtirtu zinga pakhat ni-a ka hriat chu an mimal tuina leh hlawkna tur lam zawng ringawt ni loin, an ram leh hnam kohna awrawl chhanga an pen chhuah ngamna leh duhna thlarau hi a ni. Chumi avanga nunna chan ta pawh an tam. Zawlnei ‘role’ vuantu kut zuk ni miau tlat a!

Kum 2002 khan ka penson ve a, chêpchêp ben thlak an sawi ang maiin Zoram Khawvel buzawl aṭangin ka thawm a reh daih a! Lui ral ramah ka pêm daih tawh emaw ti tawk pawh an awm. Ka reh chhan chu ka têt te aṭanga ka hriat loh lai pawha a rawngbawl hnaa inhmang tura mi chhertu leh buatsaihtu min buatsaih chhan hlen tura thil dang laka ka inkharkhip hmiah vang a ni. Chu chu Mizo-Hmar ṭawnga Baibul lehlin leh mahni thawhchhuah ngei suma chhut a ni. Minit tin hman hlawk tumin ni tin darkar 12-16 pindanah ka inkhung a ngai. Chutianga ṭan ka lak chuan kum hnih hnuah, 2004 khan THUTHLUNG THAR, SAM & THUFING a lo chhuak a; 2007-ah Baibul pumpui; 2015-ah Revised Edition. He Baibul hming hi BAIBUL (HMAR) a ni tawp a, mahse DELHI VERSION (DV) tih-a hriat a ni ber. Sam hi a nih dan tur taka hla ruangama dah a nih mai bakah hla tin tlar hi lamrîk (syllable) inang veka dah a ni. Entir nan, Sam No. 23 hi tlar 22, lamrik sarih vek a ni a, No. 24 hi lam riat vek. Hetianga Sam lehlin hi khawvela awm chhun ka hriat ve chu a ni.

Chumi rawngbawl hna hlen thei tura kum sawmnga chuang min buatsaihtu mi hruai dan leh chher dan kimchang chu ziak dawn ila, Baibul aia chhah lehkhabu ziah a ngai ang. Tin, luh chilh tak tak hnu chuan lehlin (version) ṭha ber a awm theih lohzia te; letlingtute hnuhmain thu a sawi nasatzia te; ni tin ṭawng, hriatna leh thiamna ṭhang chhoh zêl ruala Baibul lehlin hna hi kal dun reng tur a nihzia te; hemi rawngbawl hna hi famkimna ram ûma kal zel tur a nih tlat avangin, tawpna a lo thlen hma zawnga tawptai leh zawh tik awm thei lo thil a nihzia te ka rawn hre belh zel bawk a. Vawiina kan ṭawng hman leh kum zanga hnua an hman chu a danglam tawh hle a rinawm. Kan ṭawngin hma a sawn chak poh leh Pathian thu kan hriat dan pawh a chiang zual sauh dawn a ni. Tin, Hebrai emaw Grik ṭawng emaw aiin lehlinna ṭawng hi a hmangtute tan a pawimawh zawk daih tih pawh hriat a pawimawh awm e.

Inbuatsaih thu sawi hian, lehlin rawngbawlna nena inzawm thil sawi lan ka duh bik a awm a, chu chu kan lehlin tur thu leh hla lo chhuahna khawvel (a ram leilung, an khawsakna leh nunphung) hriat chian pawimawhzia a ni. Baibul lehlin rawngbawlnaa inhmang tur chuan Bible leh Kohhran lo pianna ram leilung leh a mihring chengte ziarang, kalchar, an fiamthute thleng nuihpui thei khawpa zir leh hriat a duhawm hle. Heng ramah te hian ram palai hna ka thawh chhungin ṭum hnih zet posting-in ka kal tawh a, a ṭhen biakzina kalin ka fang tawh bawk bakah THUTHLUNG RAM ka ziak a, chungte chuan a hnua lehlin hna ka thawhnaah min ṭanpui nasa hle. Mi dang pawhin an ṭangkaipui ka ring.

Computer leh internet khawvcla kan chuan luh hnu hian inbuatsaih dan a dang ta hret a, a ziahawm. Thusep emaw artikul ziak tura ka inbuatsaih dawn hian, hmanrua ka mamawh tur zawng zawng rilru-in ka dap khawm a, internet aṭanga ka hmuh theih apiang ka download a, a kawpi ka her chhuah apiang file-ah ka dah ṭha a, kar tin dan naranin file thar hawng ang tluk ka ni. Desk-top computer leh laptop ka hmang a, desk-topah ka chhu a, hmanrua (material) ka lâk khawmte chu ka mamawh apianga rawn leh hman turin laptop-ah ka dah a, rilrua a ruangam tur ka duan angin, ka ziak ṭhin. Tam tak chuan kutin a draft an ziak hmasa phawt a, chumi hnuah lehkha khawlah an chhu chhuak chauh ṭhin. Ofisar tam tak chuan an PA te hnenah an ‘dictate’ zung zung a, an rawn chhu chhuak a, vawi tam tak an siam ṭha a, an chhu nawn an chhu nawn a. Kei erawh chuan zawi muanga ka ‘dictate’ hi ka sawi ṭhelh palh a awm a nih ngawt loh chuan ka thlak ngai lo. Thu leh hla ka ziak pawhin chumi ‘habit’ chu zui ṭalh ka tum avangin ‘draft’ ka ziak ngai lo. Ka ziak zawh hnua editing leh proof-reading ka tih huna ka siam ṭhat bâk ka khawih hman ngai lo. A hnua ka hman changa ka thu ziak ka chhiar changin siam phuisui ngai ka hmu hnem mai. Mahse, famkimna (perfection) ûmin siam ṭha zel tur ni ila, lehkhabu kan ziak tirh lai aiin kan zawh hnu-ah hma kan lo sawn zawk tawh ṭhin avangin, kan lo ziak tawh khah kan sit zêl a, chhuah tik a awm thei lo ang.

Ṭawng hman thuah, Zoṭawng piang chho mêk kalkawng zuiin, MIZO ṭawng hmangin ka ziak a, LUSEI ṭawng anga chhiar tum chuan a awze chang a tam ang tih ka hai lo. Mahse, a paihna lai apiang hi a MIZONA ni zawka ngaitu tan chuan a hlimawmna lai a nih tlat zawk avangin, insuihkhawmna auaw-ah an ngai a, an zahpui lo.

Tin, thu ka ziak rêng rĕng hian ngaituahnain ka hmaah chhiartu turte ka ṭhuttir a, ka titipui a, an man thiam phak loh thu khirh emaw thukhuh hmanga sawi a awm chuan an luhkapuia chhuktir dan kawng ka dap a, vawi tam sentence thlakin ka rem ṭha a, tih ngaihna ka hriat hlawlh loh te chauh a nih ang angin ka kalsan ṭhin. Hei hi thu lehlin kawngah a ni lehzual. A hre thiam phak chin tana sentence tawi tea zawh mai theih hi parakraf tam fea sawi kual pawha la fiah tawk loh a awm ṭhin a, chu chu ziakmi tupawhin harsatna an hmachhawn reng chu a ni. Chutah chuan a ni themthiam leh themtlaw, pa leh pa, nu leh nu inti ṭheuh ṭheuh si kan inthlauhzia a lo lang ṭhin ni. Vawi tam ka tlawm a, ka tlawm nawn leh ṭhin. Mahse ka zak lo. Mihring leh mihring zinga hriatna leh thiamna kârdan zauzia hi engemaw chen hmuin ka tem ve tawh a, a lo mak lo e. Tlawm hnem a lo ngai.

Parakraf thum lek ziah tuma bung si, ka lo kal thui lutuk tawh a, tawp zai rêl ila. Thu leh hla ka ziak changa ka tum ber chu kan tap laizawlah chhuktir a, chhiartu kan mite nena titi a ni kumkhua. Ka sawi tum an man fuh chuan ka tan lawmman hlu a ni a, an man fuh theih loh chuan keima bakchhamna vang liau liauah ka ngai.

(September 14, 2020, Delhi)

No comments :