Search


Jan 15, 2021

Ngailai Lungdi Zamuol Liem Hnung


Delhi, December 10, 2020 Ningani. Ka sawl tongkhong kha thingthu bong ang topa inhlumin ka lo in innghil a. Ka hang thrang chun ka bulah Blessing Buhril a lo ngir a. Zing tieng sawnin, “I va hang tho inhma awm de!” ka ta. Ama chun, “Pu, zan tieng a la nih” tiin a mi don a. Ka sîra chun ka meng sung po po deuthawa duot taka a lu ka tuoipek hlak, kan nu Dari chu a awm sunga khaksaw, a thuok hnawdetu kara chun harsa takin a’n thuok hlĕp hlêp a. Blessing kuomah, “Ei khawl thara khan oxygen pek ding hung siem la, a thuok olsamna dingin peng ei tih” ka ta. A hung siem vat vat a, a lu dom changa inhoiti taka boruok a hip lai chun a liem riei riei a, kan pek zo chun a um ta nawh! Inhnikti taka naute nene ne laiin nene pet zing puma thlamuong taka a insan anga kan hmu leiin, not har kan tum a, sienkhom chatuon in tieng a mi lo inlawisan ta si! A hun zan dar 9:30 (IST). Sekhon khat khom chel theina kan nei nawh. Hamhai takin kan inen a, chu bâk chu thaw thei kan nei nawh.

Kan ngirhmun chu New York, London, Philippines le Wellington (New Zealand) a khawsa kan nauhai bakah ka tarpuhai ka hril zoin Delhi tlanga khawsa, Delhi Hmar Welfare Association (DHWA) Chairman le kan makpa bul Hrangthangvung le ki le kau inhnaipui zuolhai kan hril a. Darkar khat sungin an hung tlung rup nghal a. Covid hripui inleng karah a vui dan ding prokram kan hang phan map map a. Ieng khom thaw dingin Covid Negative Certificate nei a ngai hmasa tak a. In luma thi ni sien khom hospital inthoka Death Certificate a ngai bok a. A dan ang taka thaw chun ni hni ni thum bek ngai ding a nih. In tienga Vuina Hunser hmang dingin mi tam fe khawm phal a ni si naw leiin, Hmar Christian Fellowship, Delhi (HCFD) thruoituhaiin thiem takin hmun remchang an dap bok a. Nghatna tieng phot Covid hripuiin a sukpik vong sien khom, Lalpa remruot angin iengkim inher a tih ti kan ring tlat a.

A zân a zănin Welfare hotuhai le kan tunu, Rajya Sabha-a thok Nk. Jubilee le a ruolnu, doctor Nk.Vashy Haokip hai chun a ruong chuh All India Institute of Medical Sciences (AIIMS) tieng an phur phei a. AIIMS-a Delhi Police laia lo diuti Sinlung tlangval Robert Sungte a lo um bok a. Post mortem thaw ngai lo le morque-a sie loin Certificate kan mamaw po po chu AIIMS-a thok Dr. Vashy chun a hung buotsai vong a, khawfingchat hmain a ruong chu inah an hung phur kir nawk hman a nih. Iengkim LALPA hi a lo va thra de aw! A hun taka kan mamaw phuhruktu ding mi a lo sie thlap thlap vong a nih.

Certificate poimaw kan nei tah leiin Vuina Hunser khom December 11, 2020 sun 1200-1400 hrs a HCFD Inkhawmna Apostolic Methodist Church Sanctuary-a nei dinga sukfel a hung ni a. Darkar khat sung chauh a hmun le hun puong lang hman ni sien khom, mi tam takin an mi hung uop bakah khawvel hmun tina umhai khoma thlir thei dingin video-a an hung kap kai leiin, ram hrang hranga cheng kan nauhai le sung le kuo le ruol le paihai khomin umhmunah an lo thlir a, Lalpan a chawimawi takzet a nih. HCFD um hnunga ruong ngei biekbuk sunga lak lut hmasa tak a nih. Lalpa kut rolna lei lieu lieu a nih. Pastor Lalditsak Inbuonin biekbuk le thlana vuina hunser mawihnai takin a hmang a, kan lung a awi takzet. Nisa tlak hmain, Judahai ni tiem dana Ningani, Zirtawpni intran hma charin, Isu an vui liem hunah, Ama zara tho nawk dingin, mitthli tam tak leh kan vui liem tah a nih. A ni thumna tuk, vartrienah, tiena tlanga Mari Magdalin hai thaw ang bokin, a ngaina zuolhai leh car pahni sipin kan va kan a. Hunser tawite kan nei a, kan thupui chu: Hi taka hin a um ta nawh (Mat 28:6; Mk 16:6) ti a nih.

Kan vuina Indian Christian Cemetery, Burari hi Delhi Hmar Welfare Association (DHWA) in a hung sukfel, Delhi hmar tienga um, HCFD inkhawmna biek ina inthoka km 40 vela hla a nih. Thlanmuol ding a vang sawt leiin pawlisi thar an zam a, kum nga danah mithi ruong an phumhai hi cho suok vong an ta, lung rem banga an ‘box’ chitah sieng an tih. Chutaka inthok chun nuomna hmun hmuna ruro chu chawia vui thei a nih. Chu chu keini nupa le kan nauhai remruot dan a lo ni hrim a nih. Kei khom muol ka liem pha ka nuhmei ruro leh Saidana ka nu thlanah mi la vui an tih. Saidan khuo hi Pherzawla inthoka kan pi le puhai khaw sat, 1956-a inthoka kan inpui innghatna, B.A chen ka zona, nuhmei ka neina, kan nau lutir Margaret Thangmawi piengna hmun, ancestral burial right kan rochung theina khuo a nih.

Eini rawiin indik hlel deu hleka ‘tar natna’ ei ti, Saptronga ‘dementia’an ti, natna khir tak, thluok hung jŭr leia hriet zingna sukbo tiel tiel a, dam tea trong theina bau khâr a, taksa a jŭr pei ruola tha hung intomin ru le châng a kei tom leia an nuom thu khom ni loa an kut le ke inchangtir hlak, natna chi hrang hranga inlâr suok hi kan nu hun lĕr tieng zar buoitu a ni ve a. A enkol hi a hautak ĕm leiin doctor hai khomin damnaw kanseling (counselling) an thaw pha leh a damnaw nek hmanin a enkoltuhai an ngaisak lem hlak. A hung zuol pei a, sirbi sarina a hung tlung chun bau a ka nuom tlat naw leiin, a hnăr an naw leh a phing ver a, a dawta bu pek a ngai. Chu ding chun 2018 March khan MAX Hospital-ah kan thruoi a. Doctor zawna mi’n don chu: Thla ruk bâk sor ta lo ding, ieng leia sum tam tak senga feeding pipe hi inbûk in nuom am a na? ti a nih. “A hringna thuah thuneina kan nei nawh. Pathien kuta um a nih. Amiruokchu, fak ding kan pek thei a, ni khat chauh khom a hringna kan kei sei thei chun, chu chu hlu kan tih” ti chu kan donna a nih. Lalpan kum thum deuthaw a hringna a mi la chelpek sunga duot tak le hmangai taka kan theina po po insuoa mi thrangpuitu Tv.Blessing Buhril le Nk.Rovi leh kan la enkol thei khah vangnei kan inti hle a, Pathien lunginsietna zâr vong a nih.

A thi thu hin Zoram khawvel a fang suok nghal leiin ama ngainatu ram hrang hranga khawsahaiin sunpuina thucha an inhlan theina dingin video conference-Zoom Meeting kum 2020 liem hma ngeia nei dingin Tahan Literary Circle (TLC) hai chun nei an hung rot a. A thi hma kum khata Sinlung Academy of Letters (SAL) in prokram kan lo duong lawk sa, Pastor Thangngur thi champha voi 76-na, kum 2020-a Kristmas hmaa Pathienni nuhnung tak, kum 11 vel sunga voi khat chauh tlung hlak chu THANGNGUR LE KRISTMAS ti hming chawia hmang le chu ni ngeia lekhabu thar pathum tlangzar a nih. Hi ni hih kan lo inbuotsai anga kan hmang el bakah Kristmas thucha hriltu dinga chanvo ropui tak an mi pek leiin, EI SINLUNG THAR: BETHLEHEM ti ka hril a. A hma tiema kristmas kan hmang zo hnung, kum thar hma December 30, 2020 chun zan dar 6:30-9:30 (1830-2130 hrs) chun ZOOM MEETING chu hlawtling taka hmang a nih. Thu hongna hmawsaruma Mizo tronga ka buotsai chu a hnuoia hin ka hung sie:

ZOOM MEETING

DECEMBER 30, 2020 (1830-1930 HRS)

THU HAWNNA

Vawiin December 30, 2020-a ka nupui duhtak Dari, kum 58 chhung kawppui atana LALPA min pek, December 10, 2020 zan 9:30-a Delhi tlang atranga a thlarau petu Pathian hnena thlamuang taka kir leh ta puala Zoram khawvel hmun hrang hranga mi, ama duhsaktuten a chanchin sawia inkawm hona prokram an ruahman hi Lalpa remruat ngei niin ka hria a, ka lawm takzet a ni. Lalpa chu fakin awm rawh se.

Zofate khawvel hluia nihna kan ngaihsan ber chu thangchhuah a ni. Zum leh hriam kara ka pute khaw sah leh lalna Pherzawl khuaa in leh rama thangchhuah awm chhun chu Laltinsiaka, Darngawn-Faiheng a ni a. A fapa upa ber Pastor Zakhuma fa pakuate zinga upa ber a lo pian chuan Pherzawl lal lawm chiri chuan phawk chhuahin, “Ka va han lal ngat ngat tawh em” tiin a hmingah ‘Lalngata’ a sa a. A pahnihna, fanu duhawm tak a lo pian chuan a puin, “Kei Darngawn mi thra, in leh rama thangchhuah, sechhun-khuangchawia inchawng tawh ṭhin hming chawi nungtu atan ‘Darṭhachawngi’ tih hming ka pe” a ti a, chu chu hmingah a rawn pu ta a ni. Anni chhungkua hian hming bulah ‘Dar’ an chhawm deuh zel a. Dari nau a lo pian chuan Darngawn ropuizia hminga chawiin ‘Darhmangpuia’ tih hming a rawn pu a. A nau minu a lo pian lai erawh chuan a pa Zakhuma chu ramthim su êng tura ‘Haokip Bial’ tawntu a nih avangin a pu Compounder Nguna chuan a hmingah ‘Haokip Ramthim Tawnliani’ tih a phuah a, a tawi zawngin, ‘Ramtawnliani’ tih a ni a, “Tawni” tihin an koh ber.

Shakespeare-a chuan hre lo der ang maiin, Julieti ka hmangin, “Hming hian eng kawngro nge su?” tiin a lo zawt tak naa, Messia lo kal tur pawh vanin a hming tura sak sa ngei chu a pu tur a ni tih van thupek puang turin vantirhkoh Gabriel chu a changtute chhiang taka rawn hrilh turin tirh a ni tih Baibulah kan hmu a. Chutiang zelin, hming hian kawngro a su tih hi keima hming ngei, ka pa mi rochun leh Dari hming, a pu rochun hian kawngro a su tih kan hria. Zofate zawng zawng leng vek thei inpui hming ‘Zoram Khawvel’ sertu kan nihna avanga tuten emaw ‘Zoram Khawvel pa/nu’ min tihfiam ṭhin pawh hi kan tlin emaw phu vang ni loin, min chhertirtu Lalpa zarah kan lawm rilru a, a hming kan sam apianga chhul khat kual kan nihzia hriat nawnna min neihtir hian min tilawmtu a ni. Chuvangin, ‘Zoram Khawvel Nu’-in min hawsan aṭanga ni sawmhnihnaah ama hminga khawvel huapa inkawm hona min buatsaihsaktute chungah kan chhungkua aiawhin lawmthu ka sawi.

Kan chhungkua ka sawi hi Dari nena nupaa kan insiam aṭanga inṭan mai a ni lo. A pu Laltinsiaka, Darngawn-Faiheng leh ka pa Hrangthatfianga Keivom te hi Pherzawl lal farnu nupuia hung ve ve, khawnbawl min, inṭhian ṭha, inkawmchhak-kawmthlanga khawsa, taihmak kawngah rual khum tum ve ve, ṭămpui mitthiah pawh pûr chaw ve ngai lo, engkimah inchhawmdawl tawn an ni a. Laltinsiaka hi a thlahtu aṭanga sakei nena inzawl, chanchin pawh tam tak sawi tur nei a ni a. Ka naupan laia amah ngeia chanchin min hrilh zinga pawimawh bika ka hriatte chu Zoram Khawvel bu hmasa ber, MAL Book of the Year ka dawnnaah ka ziak tawh a (p.125-147- Khaw Chul Ram Fan). Ka chanchin sawi hi zau zawka hre belh duh chuan chhiar ngei turin ka fuih duh a ni. A chhan chu pipu chhuahtlang aṭanga Pathian khawngaihna leh hruaina avanga Dari nena khawvel thar kan din, ni tla seng lo, Wellington (New Zealand) aṭanga New York (USA) thlenga kan chhungkua kan inzâr pharh hman hi keimahni ang, vawk êk dŭr aṭanga lo chawr chhuak ve mai tan chuan mang phan phak rual loh ni mah se, nupaa inthurual taka ṭan kan lakna engkimah Lalpan min hruai avangin min thlahtute hisapna piah lam daiha sang le ropuiah thang kan chhuah ve niin ka hria a. Chumi kalkawnga eng lai pawha ka ning ka kham sawi loa damlai kawng chhuk chhoa ka zinpui Dari hi Zonu zingah mai ni lo, he leia dam lai thangchhuah nuho zingah pawh ṭhutna tlar hmasa luahtu zinga mi ni ngei turah kei chuan ka ngai.

Dementia natna khirh takin a bawm, kum 2015 aṭang tawha khumbeta mu tawh, zawi zawia a hriatna (memory) a hloh ruala ṭawng tawh lo, mahse nu hrisel, a beng hriatna la pangngai reng, a mit pawh la fiah tak, a chaw ber pawh a pumpuiah chaw pekna dawt (feeding pipe) vuaha kan pek, a kain a ei duh chang ṭhial sawm ngai lo thei (seasonal fruits) chi tinreng, a duhzawng apianga kan chawm leh hla a ngaihthlak duhzawng apiang chhun-zan zawma kan tum rik reng, ka men chhung leh lehkha ka buaipui loh changa dam te a a lu ka tuai leh hiatsak, a nuam tawk chiaha pindan kan tihvawh leh tihlum, Delhi pollution laka ven nana air-purifier pathum hmanga boruak bal kan tihfai reng, bedsore a vei loh nana ni tin a enkawltuten ning loa damdawi ṭha leh pang hnawih chi tinreng hmanga duat taka an sil thian leh la pua nema an tuam thar, Five Star hospital an sawite ai daiha ṭhaa enkawl, Lalpa ṭhatna dawngtu a ni a. Lalpan hmangaihin a duat a, a enkawltute hi hmanruaa a hman mai kan ni. Chumi mawhphurhna chu hlen theiha kan awm hi Lalpaah kan lawm a, kan lung pawh a awi. Eng anga ngaiin hmangaih mah ila, natna khirh tak bawih ata chatuana zalen tawh tura Lalpan a hruai kha kan lawmpui bawk a ni. He lei thihna hi van ram kawngkhar min hawnsaktu a nih avangin, malsawmin awm rawh se.

Zirna lamah tumruhna avang liau liaua Jorhat Christian Hospital aṭanga Registered Nurse zir chhuak a ni. Pawlriat thleng zir zo sartifiket kengin a pain a zuk dah tawp a, a kalsan leh mai a. Pastor fanu a nih avangin an lo admit mai a, mahse eng ṭawng mah a thiam si lo. Kir leh mai turin an hrilh a. Ani chuan, “Zir tura lo kal ka ni a, kir leh mai thei ka ni lo. Ka pa hi Pastor a ni a, thla khatah cheng sawmpanga lek a hlawh a, kan chhungrual bawk si a, sikul zir zawm thei pawh ka ni lo. Kir lehna tur sum pawh ka nei hek lo. A ṭul apiang min tihtirin min zirtir ula, nurse ka zir zawh hma chuan ka chhuak lo ang” tiin chuta Mizo lo awmte fuih ang chuan a chhang a. An khawngaih a, Assamese thla ruk an zirtir chhungin English pawh tam tak a chhar hman a, nursing class chu an zawmtir ve ta a ni. Min hrilh zel dan chuan, an class-ah khan Matric leh a chung lam zir pha vek sawmhnih chuang an awm a, a tawpa zir chhuak erawh a thiam loh bera an dah ve ve ani leh a ṭhiannu Kuki nula, Kangpokpi mi Kimi chauh an ni. An tlem em avangin kum danga Biak ina Graduation Ceremony an hman ṭhin pawh Class room-a hman mai an hotu ber Miss Lane chuan a rawt hial a. Anni pahnih thinrim chuan hel-nawrh hial huama an kalh avangin Graduate Ceremony chu an tih dan pangngaiin an hmanpui tah chauh a ni. An graduate hnu pawhin nurse zir an khaihlak avangin an hospital chuan chhuahtir phal loin kum thum lai hlaw tlem te pein an la chhawr zui a. Kum 1961 khan a lo chhuak a, Churachandpur-ah Family Planning prokramah kum khat a thawk hnuin Imphal Civil Hospital 1962 ah a zawm a. Chuta ṭang chuan Churachandpur Civil Hospitalah 1964 khan a insawn a, kum sawm chuang, post-graduate ka zir chhung leh Indian Revenue Service (IRS) ka zawm hnu leh trening ka zawh hnua Indian Foreign Service-ah ka luh atranga trening kum thum ka zawh thlengin kan fate enkawlin rim takin hna a thawk a. Ka career leh chhungkua min dinpuitu, eng lai pawha min thlawptu kut chak, Lalpa zara ka lei khuanu, ka nu leh ka nupui dinhmun luah kawptu a ni.

Dari nuna chhinchhiah tlak tam tak zinga pawimawh zual ka tihte chu a tumruhna te, taihmakna te, hmangaihna a ngahzia te, ṭawng a thiam hnemzia (English, Hindi, Assamese, Manipuri, Zo hnahthlak ṭawng pakua aia tam Churachandpura an hman zawng zawng) te, kalchar hrang hrang ei leh in siam a thiamna te, a inrenchem thiamzia te, intodelh nun a ngaihsanzia te, Zonu a nihna a chhuanzia te, eng lai pawha a pasal a dahsan ber ziate leh thil dang dang, sawi mai sen loh, a ni.

Ama chawimawina leh hriat reng nana inkawm hona min siamsaktu Tahan Literary Circle (TLC) unaute leh Pathian hnenah kei leh kan chhungkua leh ZORAM KHAWVEL aiawhin lawmthu ka sawi. Kan thu leh hla hningzu anga tuiin thlum rawh se.

(Dec. 30, 2020, Delhi)

###

No comments :